Pravda

Nažalost, nijedna rasprava nije krenula od logičnog pitanja: kakvu krunu je nosio Stefan dok je bio Veliki župan? A odgovor nam pruža Stefanov portret iz manastira Mileševe, zadužbine njegovog srednjeg sina kralja Vladislava. Na portretu, pored Stefanove glave, stoji danas teško čitljiv natpis; „Stefan u Hrista Boga blagoverni kralj i sevastokrator Raških i Dioklitijskih zemalja, sin Svetoga Simeuna Nemanje, zet cara Grečeskoga kir Aleksija“. Na glavi se nalaze tragovi dve krune; prvo je bio naslikan zlatan venac, fresko-tehnikom kad i sam portret, a kasnije preko njega je seko-tehnikom doslikana kupolasta kruna, tako da se danas vide samo njene konture. Nešto bolje su sačuvane niske od dragog kamenja i bisera sa krstolikim krajevima, jer su prvo bile iscrtane šilom u malteru, pa tek onda obojene. Nova kruna nije mogla da bude doslikana bez znanja i odobrenja Stefana Prvovenčanog! Zašto se u natpisu pored freske ne spominje titula velikog župana koju je Stefan nosio punih dvadesetpet godina, od 1196. do 1221.? Na ova pitanja može da nam odgovori samo sistematska uporedna analiza vizantijskih i Stefanovih vladarskih titula i insignija! Pre dinastije Komnina (1081-1185) najviša titula posle carske bila je kesar (od cezar, titule Rimskih careva). U toku borbe za presto, Aleksije I Komnin (car 1081-1118) je svom zetu Nićiforu Melisinu obećao titulu kesara. Posle stupanja na presto, car je želeo da i svom starijem bratu Isaku dodeli neku titulu. Pošto je brat bliži rod od zeta, koji je postao kesar, za Isaka je morala da se uvede nova, viša titula. Tako je Aleksije od epiteta „sevast“ (uzvišen) i „autokrator“ (samodržac, nezavisan zapovednik) 1081. stvorio novu titulu sevastokratora (uzvišeni zapovednik), odredio da bude iznad titule kesara, i dodelio je bratu Isaku. Titula sevastokratora je bila najviše dvorsko dostojanstvo sve dok car Manojlo I Komnin (car 1143-1180) nije uveo titulu despota. Pošto je po dolasku na presto svojoj braći Androniku i Isaku dodelio titule sevastokratora, a nije imao muške dece, car Manojlo je 1163. za prestolonaslednika uzeo svog zeta, ugarskog princa Belu Aleksija, i specijalno za njega uveo titulu despota (gospodar), koja je po rangu bila između carske i sevastokratorske. Kad je car Manojlo 1169. dobio sina, Beli je oduzeta titula despota i data mu je titula kesara, kao nekad i Nićiforu Melisinu. Prema Pseudo-Kodinovom spisu o vizantijskom dvorskom ceremonijalu, car nosi zatvorenu kupolastu krunu koja se zove STEMA. Stema ima zlatan obruč i luk koji ide od sredine čela, preko temena, do potiljka. Oni su bogato ukrašeni biserima i dragim kamenjem, i služe kao konstrukcija za kupolu od kadife, koja je isto ukrašena biserima i dragim kamenjem. Sa strana su visile po dve niske od bisera i dragog kamenja koje se na starosrpskom zovu „oboci“. Despoti i sevastokratori su nosili skromnije krunske vence - stematogirione (grčki, stema = kruna; girion = krug) bez kape od kadife i bez oboka. Stematogirioni su se sastojali od zlatnog obruča, sa jednom (iznad čela) ili četiri unakrsno raspoređene zlatne pločice koje se zovu kamare ili kamarioni (grčki, kamarion = svod). Pseudo-Kodin navodi da su stematogirione sa četiri kamare nosili despoti, carski sinovi, a sa jednom kamarom su nosili despoti, carski zetovi, ili sevastokratori koji su u srodstvu sa carem. Posle bitke na Moravi 1190., Stefan Nemanja i vizantijski car Isak II Anđeo (car 1185-1195) su utvrdili mir brakom između dve dinastije. Pošto car Isak nije imao dece, a njegov mlađi brat sevastokrator Aleksije je imao tri ćerke, srednji Nemanjin sin Stefan se 1191. oženio najmlađom carevom bratanicom Jevdokijom. Sevastokrator je ubrzo postao car Aleksije III Anđeo (car 1195-1204) i svojim zetovima je dodelio odgovarajuće titule; Aleksije Paleolog, suprug najstarije careve ćerke Irine, postao je prestolonaslednik sa titulom despota, a Teodor Laskaris, suprug careve srednje ćerke Ane, i Stefan Nemanjić su dobili titule sevastokratora, sledeće dostojanstvo posle despotskog. Tako je Stefan Nemanjić 1195. postao prvi srpski sevastokrator i prvi stranac sa ovom titulom u Vizantiji. Kad se veliki župan Stefan Nemanja 1196. zamonašio i povukao u Hilandar, presto je zbog međunarodno priznatog visokog ranga u vizantijskoj hijerarhiji nasledio Stefan, a ne stariji brat Vukan, veliki knez u Zeti. Despot Aleksije Paleolog je umro ubrzo posle 1200. i car Aleksije je za novog naslednika prestola uzeo Teodora Laskarisa i dao mu titulu despota, a Stefan je postao prvi sevastokrator Carstva. Posle pada Carigrada 1204. Stefanov pašenog despot Teodor Laskaris je osnovao Nikejsku carevinu (1204-1261), naslednicu Vizantije, i postao car (1204-1222). Godine 1217. Sveti Sava je od Stefana dobio „veliko mnoštvo zlata“ i otišao na Svetu Goru radi duhovnih i diplomatskih priprema za uzdizanje Srbije na stepen Kraljevine. Posle skoro dve godine, 1219., Sveti Sava je otputovao iz Svete Gore u Nikeju, da od cara Teodora Laskarisa i patrijarha Manojla I Sarantina dobije samostalnost Srpske pravoslavne crkve. To je izvršeno uz puno poštovanje crkvenih kanona. Sava je prvo rukopoložen za episkopa, a zatim je dobio dostojanstvo nezavisnog arhiepiskopa i crkvenu autokefalnost. Štaviše, Sveti Sava je iz Nikeje doneo i deo desnice Svetog Jovana Krstitelja, kojom su se u Vizantiji posvećivali carevi za vreme krunisanja. Sledeće 1220. godine, Arhiepiskop Sava je podelio zemlju na eparhije, rukopoložio episkope i drugo sveštenstvo, dovršio i oslikao Žiču, sabornu crkvu u kojoj će da se „... postavljaju svi budući kraljevi ove države, i arhiepiskopi i episkopi i igumani...“ Dvadesetpet godina vladavine velikog župana Stefana Nemanjića je bilo krunisano kraljevskom krunom u Žiči, na manastirsku slavu, na Spasovdan, koji je 1221. godine bio 20. maja. Prema Teodosiju, Sveti Sava prvo se obratio okupljenim zvanicama: „... kao što sam ja radi vas vlašću sveštenstva i kao glava crkve u Boga postavljen, potrebno je da se i onaj koji vama vlada u Bogu mirom ukrasi krunom carstva, a ovo je i u vašu čast i pohvalu, slavu i veličanstvo“. Posle toga Sveti Sava je „... uzeo k sebi u sveti oltar, u svetinju nad svetinjama, vencoimenitoga brata velikog župana Stefana, molitvama i moljenjem Bogu blagoslovivši ga, bagrenicom i biserom opasavši ga i ukrasivši, i vencem carstva časnu glavu njegovu venčavši, i mirom ga pomazavši, proglasi ga za Bogom samodržavna kralja srpskog.“ Dakle, Stefan Nemanjić je dobio doživotnu titulu sevastokratora još dok je bio princ. Kad je stupio na presto, vladarska titula velikog župana je došla na prvo mesto. U Hilandarskoj povelji iz 1200-1202, on navodi svoju punu titulu: „Stefan, veliki župan i sevastokrator, zet bogovenčanog kir Aleksija, cara grčkog.“ Uz sevastokratorsku titulu Stefan je dobio i stematogirion sa jednom kamarom. U Mileševi je prvo bio naslikan sa stematogirionom, a stema je doslikana kasnije. Ali, kada je naslikan stematogirion? Godine 1652. grupa kaluđera iz manastira Mileševe bila je u Moskvi. Ispričali su svojim domaćinima kako je Sveti Sava sagradio i stvorio manastir 6727. godine. To po današnjem računanju vremena znači da je manastir Mileševa podignut između 1. septembra 1218. i 31. avgusta 1219. Ovaj podatak su objavili Stevan Dimitrijević 1922. godine i Sreten Petković 1987. godine, ali je u oba slučaja u našoj naučnoj javnosti prošao uglavnom nezapaženo, i niko ga nije povezao sa vremenom nastanka mileševskih fresaka! A on pokazuje da je portret Stefana Nemanjića naslikan 1218./1219., dok je još bio veliki župan, dve godine pre nego što je postao Prvovenčani kralj srpski. Zato je Stefan prikazan sa stematogorionom koji je dobio od vizantijskog cara Aleksija III Anđela još 1195. godine! Sveti Sava je od cara i patrijarha dobio deo desnice Svetog Jovana Krstitelja, kojom su se posvećivali vizantijski carevi za vreme krunisanja. Do sada nije poznato da su vizantijski carevi i patrijarsi još nekom poklonili deo desnice Svetog Jovana Krstitelja, osim prvom srpskom arhiepiskopu Svetom Savi. Neprocenjiva relikvija je bila namenjena za krunisanje prvog sevastokratora Nikejskog carstva, velikog župana Stefana Nemanjića u Prvovenčanog kralja srpskog. Ako su car i patrijarh dali Svetom Savi dostojanstvo arhiepiskopa autokefalne Srpske pravoslavne crkve i deo desnice Svetog Jovana Krstitelja, onda su svakako dali i osvetili krunu za budućeg srpskog kralja. Na carsko poreklo krune Prvovenčanog kralja srpskog ukazuje Teodosije kad govori o „kruni carstva“, odnosno o „vencu carstva“ kojim je Sveti Sava venčao časnu glavu svog brata Stefana. Sa mileševske freske se vidi da je preko Stefanovog stematogiriona naslikana zatvorena kupolasta kruna sa dvostrukim obocima - stema - kakve su nosili vizantijski carevi. To je ona „kruna carstva“ o kojoj govori Teodosije. Krunisanje u Žiči 20. maja 1221. godine je izvršeno po svim propisima: Arhiepiskop (Sveti) Sava je prvo blagoslovio velikog župana Stefana desnicom Svetog Jovana Krstitelja, i onda mu je na časnu glavu stavio kraljevsku krunu, dar nikejskog cara Teodora Laskarisa, i tako ga proglasio za prvog „Bogom samodržavna kralja srpskog“. Posle krunisanja, Stefan Prvovenčani je naredio da se u Žiči, Studenici, Mileševi i drugim crkvama preko njegovog starog stematogiriona naslika nova kraljevska kruna - stema, i da se u natpisu pored glave, preko reči „veliki župan“ napiše „kralj“. Portret Prvovenčanog kralja srpskog je morao da bude veran u svim detaljima, da narod može da vidi kako izgleda njegov kralj sa novom krunom koju je dobio od cara. Mileševska freska dokazuje da je Stefan Nemanjić i kao veliki župan i kao Prvovenčani kralj srpski nosio stematogirion i stemu koji su bili vizantijskog a ne rimskog porekla. Na vizantijsko poreklo Stefanovih insignija iz Mileševe je ukazao Svetozar Radojčić još 1934. godine u svom najpoznatijem delu „Portreti srpskih vladara u srednjem veku“ ali naši istoričari nisu na to obratili pažnju!

* * *

Podaci sa fresaka se kod nas, nažalost, nedovoljno koriste, mada veoma često, možemo freskama i onome što one prikazuju, verovati kudikamo više nego pisanim izvorima, pogotovu ako ti izvori ne pripadaju vremenu o kome govore.

Pročitajte još:

• OVO JE POLITIČKI TESTAMENT NEMANJIĆA, A SRBI NISU ZNALI ZA NJEGA! Evo šta su u amanet ostavili Srbiji (VIDEO)
• Stefan Nemanja u svom zaveštanju predvideo talas azilanata: Čuvajte se inojezičnika!
• Putevima Nemanjića: Ovde su se pomirili Stefan i Vukan (FOTO)

Izvor: fakti.org