Pravda

Piše: Ivan Ristić Kada su države u pitanju, postoje egzaktni i oni subjektivniji pokazatelji moći. Oružane snage, ekonomski sistem, stabilnost političkih institucija i životni standard stanovnika samo su neki od relevantnih faktora koji se koriste u međusobnim komparacijama. Pored preciznih kriterijuma, postoji i meka moć, koja obuhvata ne toliko opipljive faktore uticaja neke države, poput privlačnosti njenog institucionalnog modela, kvaliteta života, popularne kulture, brendova itd. Međunarodna situacija u kojoj sukob širokih razmera nije nezamisliv čini se kao pravi trenutak za analizu položaja SAD u međunarodnim odnosima, njihovih izazivača, kao i faktora koji ovu državu već skoro vek čine najmoćnijom silom u istoriji čovečanstva. Pacifikovani građanski rat u Ukrajini, ruska intervencija u Siriji, njegova promenjiva sreća i međunarodne implikacije koje proizvodi, cena sirove nafte oko istorijskog minimuma – sve to nameće ozbiljno pitanje međunarodnoj javnosti: da li je mesto najmoćnije sile u istoriji čovečanstva poljuljano ili ga i dalje suvereno čuvaju SAD? U veberovskom smislu moć predstavlja izglede da se u određenom procesu nametne volja jednog subjekta uprkos otporu strane kojoj se volja nameće. Pomenuta definicija svoju težinu posebno dobija u sferi međunarodnih odnosa, gde sistem međunarodnog prava sve više ustupa prostor sili i nametanju rešenja koja su u interesu jedinog globalnog hegemona. Iznošenjem podataka o merljivim sferama moći neke države (poput ekonomije ili vojne moći) često se zanemaruje suštinski važna sfera implementacije moći, odnosno poluge kojim se statička moć uspešno transformiše u dinamiku uticaja na konkretne procese. Ekonomska moć, na primer, malo znači bez sposobnosti kontrole ključnih globalnih finansijskih tokova; vojna moć planetarne sile merena brojem vojnika ili artiljerijskih oruđa malo znači bez sposobnosti da se moć projektuje u određeni deo sveta u kratkom vremenskom periodu. Naposletku, svi oblici moći su uzaludni ukoliko ne postoji opšteprihvaćen sistem kulturnog identiteta, uverenja i makar minimalna identifikacija sa njim. Tri osnovna postulata na kojima se bazira američka globalna dominacija su: (1) sposobnost projektovanja vojne moći na bilo koji deo planete; (2) meka moć kao sistem opšteprihvaćenih vrednosti, stavova i amerikanizovanog stila života; (3) globalna finansijska dominacija preko sveprisutnosti dolara u međunarodnim plaćanjima i uticaja u međunarodnim finansijskim institucijama. 1. Vojna moć označava sposobnost države da se odbrani i u anarhičnim međunarodnim odnosima nametne svoju volju drugim subjektima. Međutim, vojna moć sama po sebi ne znači mnogo bez mogućnosti njene projekcije tamo gde to objektivni interesi zahtevaju. SAD su u toj sferi bez premca već decenijama i u toj poziciji će ostati bar još neko vreme, bez obzira šta njihovi rivali u međuvremenu budu preduzeli. Nuklearno oružje se zbog svog pogubnog dejstva po opstanak čovečanstva u strategijskim dokumentima uzima isključivo kao krajnje sredstvo odvraćanja od nuklearnog napada suprotne strane ili konvencionalnog napada koji preti opstanku države. Sa druge strane, strategijski bombarderi i dalekometni projektili samo delimično mogu da ostvare cilj. Zato je idealan osnov za projekciju moći nosač aviona, koji za kratko vreme može da prebaci značajnu vojnu silu na bilo koji deo planete. Međutim, proces konstrukcije nosača aviona traje godinama i zahteva ogromna finansijska sredstva. Ukoliko imamo u vidu podatak da SAD za potrebe odbrane troše više nego ostatak planete zajedno i nekoliko puta više od drugoplasirane Rusije, jasno je da ima prostora za dodatno unapređenje već postojeće ogromne prednosti u sferi projekcije moći. U pomenutoj oblasti dobru startnu konkurentsku poziciju ima Rusija iako se, zahvaljujući ogromnim deviznim rezervama, iz drugog plana pojavljuje tradicionalno neekspanzionistički nastrojena Kina, koja sve više shvata da svoje investicije širom planete mora da zaštiti adekvatnim vojnim snagama spremnim za brzo reagovanje. 2. Meka moć je za razliku od drugih vrsta moći perfidnija i ne odnosi se na primoravanje, već navodi na samostalno prihvatanje željenog ponašanja subjekta na koga se utiče. Ona je odigrala nezamenjivu ulogu u transformaciji SAD u globalnu silu broj jedan. Američka popularna kultura, stil života i brendovi su višeslojnom strategijom prošireni i na koncept uređenja države i liberalno viđenje ljudskih prava. Višedimenzionalni proces stvaranja strategije meke moći je rezultovao kreiranjem javnog mnjenja po američkim aršinima i nevladinim sektorom koji ima uticaj na ogromnu većinu država na planeti. Na taj način meka moć u krajnjoj liniji služi u svrhu ostvarenja spoljnopolitičkih ciljeva Vašingtona. Usled usmeravanja strateških koncepcija vodećih svetskih sila u pravcu sofistikovanijih metoda globalnog nadmetanja, meka moć postepeno postaje ključna ravan geostrateške utakmice. Bez obzira na jasne činjenice koje govore o ozbiljnim nedostacima američkog institucionalnog sistema i globalnog liderstva, gotovo savršenim primerom delovanja meke moći „američki san“ je ostatku sveta predstavljen kao ideal bez premca, a američki brendovi u svim životnim sferama kao must have stanovništvu manje razvijenih zemalja. U ovoj sferi je suprotstavljanje konkurenata najslabije. Važnost meke moći nije dovoljno prepoznata od strane sila koje pretenduju da budu ozbiljni konkurenti SAD u borbi za svetski tron. U domenu meke moći promene su najsporije, ali kada se jednom dostigne neophodan nivo, ona daje zapanjujuće rezultate. 3. Možda i najvažnija komponenta globalne američke nadmoći je njihova kontrola osnovnih poluga planetarnog finansijskog poretka. Dve osnovne poluge finansijske dominacije SAD su „kontrolni paket akcija“ u sistemu MMF i globalna monetarna dominacija u pogledu uloge dolara kao ključnog sredstva međunarodnih trgovinskih transakcija. Iako donekle oslabljen, dolar je svetska valuta koja ubedljivo dominira u međunarodnim plaćanjima. Poredak dolara kao glavne svetske valute je moguće postepeno istisnuti pre svega bilateralnim ugovorima. Međutim, daleko teži posao čeka kreatore sistema konkurentskog MMF, zvao se on BRIKS razvojna banka ili nekako drugačije. Impresivne stope ekonomskog rasta članica BRIKS tokom prethodnih decenija i ogromne devizne rezerve stvorene spoljnotrgovinskim rastom još uvek nisu iznedrile relevantne institucionalne oblike uticaja na sistem globalnih finansija. Razvojna banka BRIKS kao ideja može predstavljati relevatnog takmaca grupi Svetske banke na srednji i dugi rok. Takođe, dva su faktora koji mogu da dovedu u pitanje razvoj situacije u pravcu izrastanja novog globalnog finansijskog rivala vašingtonskom triju – vreme neophodno da celokupan koncept zaživi i razvije se, kao i široke mogućnosti delovanja Vašingtona iz pozicije globalnog finansijskog hegemona. EU kao model na prelazu između saveznika i izazivača zaslužuje posebnu pažnju. Ona decenijama ne uspeva da kreira suverenu spoljnu politiku, ali se mora posmatrati kao suštinski važna komponenta globalne moći SAD. Ovaj sui generis politički sistem u svim važnim strateškim odlukama prati svoje prekookeanske partnere, i od takve politike ne odstupa već decenijama. Sasvim je jasno da je Nemačka država koja u bilo kakvim strateškim odlukama unutar EU ima “kontrolni paket akcija“, i da bilo koja odluka transatlantskog saveza u bilo kojoj formi ne može biti doneta bez konsultacija na relaciji Vašington - Berlin. Za sada prividno pacifikovani ukrajinski konflikt je samo dodatno ohrabrio već postojeće disonantne tonove između vodećih članica EU i istočnoevropskih zemalja tzv. „Nove Evrope“. Sve otvorenije neslaganje pojedinih evropskih lidera sa sankcijama Rusiji i šteta koju njene ekonomije u tom procesu nenadoknadivo trpe, predstavljaju sve ozbiljniji izazov partnerstvu nastalom tokom i nakon Drugog svetskog rata. EU će se sve više nalaziti pred odlukom – da li će biti “mlađi brat” u evroatlantskom partnerstvu ili samostalan geopolitički igrač. Jedan od najvažnijih momenata u tom procesu će biti proces usvajanja Sporazuma o transatlantskom trgovinskom partnerstvu. Bitka za uticaj između Moskve i Vašingtona se vodi na prostorima od Lisabona do Seula već više od pola veka putem proksi sukoba. Bez obzira na ideološke i istorijske okolnosti, cilj je uvek jasan – geostrateško ovladavanje Evroazijom a time i trajna globalna dominacija. SAD su višedecenijskom promišljenom politikom izrasle u najveću supersilu u istoriji čovečanstva i gotovo četvrt veka su uspevale da u toj sferi održe monopolski položaj. Osnova ovakvog uspeha je shvatanje atlantističkih stratega u kojim sferama ljudskog delovanja leži seme globalne geostrateške dominacije. Srž moći Vašingtona je u višedimenzionalnom pristupu strategijskom ograničavanju ekspanzije ruske politike u širem evroazijskom regionu. Volfovicova doktrina utemeljila je jasnu geopolitičku strategiju koja bi trebalo da onemogući formiranje saveza država koje bi na bilo koji način podsećale na nekadašnji Sovjetski Savez. Nakon sloma bipolarnog hladnoratovskog poretka, uspostavljen je globalni sistem sa samo jednim hegemonom. Novonastala unipolarna konstrukcija nije dovođena u pitanje do 2008. godine i bačene rukavice u lice administraciji u Kremlju. Na to je odgovoreno munjevitom akcijom i potpunim slomom Sakašvilijeve armije. Pojedini teoretičari smatraju da je tada globalni poredak postao unimultipolaran. Poraz Obamine administracije u Ukrajini, ruska intervencija u Siriji sa zavidnim rezultatima za kratko vreme, kao i sve ozbiljnije pukotine koje se javljaju u transatlanskom partnerstvu dugom više od pola veka, dovoljno govore u prilog tome da je pozicija SAD kao globalnog lidera u ozbiljnoj krizi. U stručnim krugovima se sve otvorenije nagoveštava da je unimultipolarni poredak evoluirao u multipolarni. Međutim, ne treba imati iluziju da će SAD prepustiti poziciju globalnog hegemona ni brzo ni lako. Do potpunog preuzimanja globalnog trona ili uspostavljanja nedvosmisleno multipolarnog poretka će verovatno proći dosta vremena ukoliko se ne dogodi neka nepredviđena situacija koja će pre toga iz korena promeniti svetski poredak i celokupni točak istorije okrenuti u sasvim nepoznatom pravcu. Za opstanak SAD na poziciji globalnog hegemona od ključne važnosti biće očuvanje poljuljanog transatlantskog partnerstva, prednosti u domenu projekcije moći, dolara kao dominantnog sredstva plaćanja u međunarodnim transakcijama i meke moći, u kojoj su SAD bez premca od kada je ovaj fenomen definisan. Izvor: standard.rs