Piše: Prof. dr. Milomir Stepić, Institut za političke studije, Beograd

1. Traganje za civilizacijski i geopolitičkim identitetom u uslovima postporetka i postdržavnosti

Usledila je sveobuhvatna dekonstrukcija „starog“ – nečega trenutno, na brz način, a nečega postupno i tranziciono – dok je „novo“ bilo još maglovito i nedokučivo. I ovoga puta ponovilo se ono što se kod tako snažnih „tektonskih geopolitičkih pokreta“ redovno događa: „cunami“ je sa lica Zemlje „zbrisao“ neke heterogene, složene i neodržive državne tvorevine, a posle povlačenja „talasa“ ukazale su se nove države, promenjene granice i redefinisani odnosi moći regionalnih i kontinentalnih razmera.

Uporedo, budio se, a ubrzo i eksplodirao, nacionalni, verski i civilizacijski ekstremizam i militantni radikalizam – naročito na periferijama i u kontaktnim zonama – koji je u prethodnom periodu bio selektivno potisnut anacionalnim i antinacionalnim ideologijama.

U promenjenoj stvarnosti nastupilo je logično napuštanje starih i potraga za novim paradigmama.

Iako su afirmisani (neo)klasični i postmoderni geopolitički postulati, nisu potpuno odbačeni raniji principi saradnje i tradicionalni integrativni činioci. Kritičko preispitivanje, odricanje i anatemisanje prethodnih geopolitičkih postulata, posebno ako su oni bili protkani ideološkim dogmama, iz nužnosti preraslo je u konjunkturu. Međutim, „preživeli ostaci“ starog, kako pobedničkog, tako i poraženog sistema (naročito njihove države-predvodnici), panično su tražili sopstveni raison d'être.

Štaviše, iako u trijumfalističkom zanosu, Amerikanci su bili svesni dolaska novog doba, u kome će teško zadržati ne globalno dominantnu, već i vodeću ulogu. U okolnostima sloma bipolarizma i relativno kratkotrajnog, ali tragičnog „unipolarnog trenutka“, fukujamističkog „kraja istorije“ i višedimenzionalnog, a prividnog „end-izma“, pozicija teritorijalno-demografski malih država i naroda postala je nezavidna.

Shodno tome, Srbija, srpski narod i srpske zemalje u celini našli su se „na brisanom prostoru“ postporetka i postdržavnosti, na milost i nemilost svetskih i balkanskih suparnika. Kao pripadnici ne-zapadnog sveta, Srbi su jedini izlaz potražili u korenima – vraćanju pravoslavnoj veri i tradiciji, nacionalnoj samospoznaji i interesu, balkanskom duhu i „mesto-razvoju“, autentičnom državotvornom nasleđu srednjovekovne i obnovljene Srbije, te kontinentalističkom geopolitičkom identitetu.

2. Pozicija srpske države u kontekstu novih faktora, jezgara i formi (dez)integrisanja

Unipolarizam je označio tradicionalnu državu za remetilački faktor funkcionisanja „globalnog sela“ i relativizovao njenu ulogu kao ključnog subjekta međunarodnih odnosa. Ona je proglašena smetnjom globalizaciji kao sveobuhvatnom procesu i globalizmu kao novoj ideologiji.

Budući da „postmoderni sistem (...) ne uvažava primat suvereniteta“, državi je bila namenjena sudbina istorijskog balasta, odumiranja i rudimenta u novom svetskom poretku. To su prvo osetile komunističke federacije. Čehoslovačka se nekako „provukla“ sa mirnim raspadom jer je bila centralnoevropska, u nemačkoj interesnoj sferi, u okviru Zapadne civilizacije i imala manje-više etničku granicu između Čeha i Slovaka. S druge strane, SSSR i Jugoslavija su počivali na analognom federalističkom konceptu i koji je podrazumevao princip suzbijanja Rusa i Srba kao „hegemona“, „sklonih monarhizmu“, „najvećih, pa time i najodgovornijih“...

Od Rusa i Srba na sličan način amputirane su tzv. oktroisane nacije, a formirane su i veštačke, neetničke granice federalnih jedinica unutar obe države. Stoga su i SSSR i SFRJ doživele dezintegraciju, koja je u jugoslovenskom slučaju bila u vidu tragičnog, krvavog, spolja indukovanog i podržavanog „razbi-raspada“. Destruktivna inercija se nastavila i na rezidualne države – postsovjetsku Rusiju (Čečenija, Dagestan) i postjugoslovensku Srbiju (Kosovo i Metohija).

Država se dovodila u pitanje nizom sistematskih poteza: omekšavanjem i obesmišljavanjem granica, izuzimanjem (prenošenjem) prerogativa samostalnosti, narušavanjem teritorijalnog integriteta, favorizovanjem prekograničnog povezivanja i stvaranja veštačkih, transgraničnih regiona, osnaživanjem oblasnih identiteta i destruktivnog regionalizma, podsticanjem federalizma, separatizama i secesionizma.

Uporedo sa dekonstrukcijom država odvijala se „demontaža naroda“ i „proliferacija sintetičkih, tj. instant-nacija“. S druge strane, forsiralo se naddržavno mezo- i makroregionalno integrisanje, koje je pratio pokušaj stvaranja veštačkih super-nacija. Ishod je bio snaženje nekoliko velikih sila, koje jačaju svoju državnost i pospoljašnjuju svoja unutrašnja politička pitanja, te umnožavanje raslabljenih srednjih i malih država (kakva je Srbija), koje sve teže odlučuju i o najelementarnijim nacionalnim interesima. One postaju lak plen postmodernog kolonijalizma.

U njima su vlasti slabe, ucenjene i korumpirane, osetljive na inostrani pritisak. Pod plaštom demokratizacije, veliki neformalni uticaj često imaju spolja instalirani pojedinci i grupe, NVO, kriminogene strukture i nova ekonomska elita koja je stekla bogatstvo na sumnjiv način (privatizacije, namešteni poslovi, šverc...).

Takve države su pod stalnom pretnjom izazivanja socijalnog bunta, studentskih nemira, „obojenih revolucija“, etničkih separatizama...

U različitim viđenjima budućnosti i geopolitičkim koncepcijama ustrojstva sveta državama je namenjena specifična pozicija:

Evroatlantistički deo sveta ima odbojan stav prema državi. Ostvarujući unipolarni „talasokratski potop“, tj. geopolitički zaposedajući teritorije poraženog, on „usisava“ zemlje centralne, istočne i jugoistočne Evrope, koje su tokom bipolarizma bile u sastavu konkurentskog istočnog bloka (VU i SEV).

One naizgled dobrovoljno ulaze u ključne organizacije Zapada – EU i NATO – a u stvari su na to primorane snažnim političkim pritiskom, ucenjene ekonomskim, socijalnim, etničkim i teritorijalnim problemima, lišene referendumske odluke ili je ona nameštena/ignorisana...

Priključivanje se sprovodi na pet načina – 1) zahvaljujući snažnoj sopstvenoj težnji da se udalje od Rusije i da kao rimokatoličke/protestantske uđu u sastav Zapada (Poljska, Mađarska, Češka, Slovačka, Slovenija, pribaltičke republike); 2) na osnovu duga i revanša za otvorenu (i vojnu) savezničku pomoć radi ostvarenja ekspanzionističkih nacionalnih ciljeva (Hrvatska, Albanija); 3) na tragikomičan način, ispunjavajući sve zahteve Zapada po cenu samouništavajućeg identitetskog transformisanja i teritorijalnog cepanja (BJR Makedonija, Crna Gora, Ukrajina); 4) pragmatično, ispunjavajući geopolitičke interese Zapada da se približi ruskim granicama iz zapadnog i jugozapadnog smera, i tako kontroliše balkanske obale Crnog mora (Rumunija i Bugarska) i 5) eventualnim popuštanjem „neposlušnih zemalja“ (Srbija i Bosna i Hercegovina zbog Republike Srpske).  

Ruski (neo)evroazijski projekat je izgledna alternativa posustalom, deklinističkom američko-evropskom transatlantizmu i takođe je imperijalnog karaktera, iako to za sada ne manifestuje otvoreno. On promoviše dobrovoljno, interesno povezivanje na kontinentalističkoj osnovi kako bi se u početnoj fazi malim i srednjim državama Evroazije predstavio kao atraktivniji od evroatlantizma.

Konceptualno ne dovodi u pitanje teritorijalnu celovitost i granice postojećih država, ali na višim integrativnim nivoima podrazumeva relativizovanje njihovih suvereniteta. S jedne strane, (neo)evroazijstvo nije za obesmišljavanje samostalnih država, čemu teži atlantističko-unipolaristički globalizam, a s druge strane, nije ni za reafirmaciju evropolikih država-nacija.

Takođe, ne zahteva unifikaciju nacionalnih identiteta „u ‚opštem loncu za pretapanje‘ za šta se zalažu atlantisti“, mada se protivi iracionalnom isticanju i jačanju etničkih kolektiviteta koji bi tako postali smetnja evroazijskoj ruskoj Imperiji, tj. prerasli bi u „anti-Imperiju“. (Neo)evroazijci se zalažu za „treći put“ – uspostavljanje evroazijskog federalizma kao hijerarhizovanog i heterogenog sistema autonomija. One bi imale različit stepen i tip samouprave, ali ne i suverenost, dok bi se ključne odluke donosile u jednom strategijskom centru.

Ovaj integrativni pristup sa civilizacijskog, geopolitičkog i ekonomskog stanovišta više odgovara Srbiji nego atlantistički, mada bi i u njemu, kao i u svakom imperijalnom projektu, njen tradicionalno shvaćen suverenitet bio u velikoj meri relativizovan. Kao kompenzacija, možda bi mogla bi da bude prihvatljiva konkretna podrška stvaranju integralnog srpskog političko-teritorijalnog entiteta u granicama srpskih zemalja, a koji bi kao celina postao deo pomenutog sistema autonomija, tj. konstitutivni činilac evroazijskog federalizma.

Budući da savremeno evroazijstvo „više neće biti eksluzivno ruska, već i kineska varijanta“, ono će svoju ekspanzionističku prirodu manifestovati kroz „Svilenu (geopolitičku) koncepciju“, koja je samo trenutno prikrivena „ekonomskom benignošću“.

U skladu sa starom kineskom poslovicom – „Kao što ne može biti dva Sunca na nebu, tako ne mogu biti ni dva cara na Zemlji“ – njen cilj je ostvarenje Središnjeg carstva kao tradicionalne kineske istorijske, geografske, civilizacijske i geopolitičke samoidentifikacije. Stoga ona, kao i svaki imperijalni projekat, takođe nerado gleda na samostalnost i suverenitet ostalih država.

S obzirom na suštinsko nesaglasje i sve oštrije sučeljavanje kineskih i američkih interesa, uključujući i komplementaran kinesko-ruski nastup na antiatlantističkoj osnovi, moguće je da se Kina, kroz svoj „svileni projekat“ preuređenja sveta, založi za visok stepen samostalnosti i ultrapostmoderno shvaćen suverenitet Srbije. Nije isključeno da podrži i formiranje celovite srpske nacionalne države kao stabilnog garanta svojih sve očiglednijih ambicija na geopolitički krucijalnom Balkanu.  

Islamski činilac ubrzano prerasta iz objekta u važan subjekt civilizacijskog i geopolitičkog preoblikovanja sveta. U toku je formiranje „Islamskog Heartland-a“ na kontinentalističkom principu, koji se temelji na centralnom globalnom položaju, kontroli ključnih zona i tačaka unutar afro-evroazijskog mega-kopna (Mekinderovo „Svetsko ostrvo“), demografskim i energetskim potencijalima, te islamskoj versko-civilizacijskoj „pasioniranosti“ i porivu za prostornim širenjem.

Upravo jedna od ključnih osobina Islamske civilizacije jeste da „autoritet suverene države ne može po stepenu poštovanja da se meri sa neprikosnovenošću Alaha i sa tradicionalnom identifikacijom pojedinca sa plemenom i verskom zajednicom (uma)“. Iz tih razloga, ali i usled jasno ispoljenih svemuslimanskih, neoosmanističkih, velikoalbanskih, bošnjačko-unitarističkih i drugih ekspanzionističkih ambicija prema Balkanu, islamsko (i islamističko) versko i geopolitičko shvatanje suprotstavljeno je bilo kakvom postojanju suverene Srbije ili celovite srpske države.

3. Indukovana civilizacijsko-geopolitička "rastrzanost" Srbije

Unutar svetskih civilizacija, koje sve više učestvuju u globalnoj geopolitici i kreiranju svetskog poretka, države će imati drugačiji smisao i poziciju u odnosu na uobičajenu ulogu u dosadašnjim savezima ili strategijskim blokovima.

Prema S. Hantingtonu, na čelu velikih civilizacija nalaze se države-jezgra (core state), dok ostale države imaju različit status i uticaj: a) države-članice (member state) potpuno pripadaju jednoj civilizaciji i nedvosmisleno se nalaze unutar njenog areala; b) usamljene zemlje (lone country) imaju sopstvena kulturna svojstva koja se potpuno, naročito religijski, razlikuju od civilizacije koja je okružuje; v) pocepane zemlje (cleft country) su višedimenzionalno, prvenstveno etnički, heterogene, podeljene i latentno nestabilne, sa izraženom mogućnošću konflikta, separatizma i raspada; g) rastrzane zemlje (torn country) su u etničkom i civilizacijskom pogledu manje-više homogene, ali se njihove elite trude da ih izdvoje iz domicilne civilizacije i prebace je u drugu, susednu.

Prema ovoj klasifikaciji, Srbija bi uslovno mogla da se svrsta u države-članice jer baštini istočno-hrišćansku (srpsko-vizantijsku) tradiciju i izrazita većina njenog stanovništva je pravoslavne veroispovesti. Stoga ona nesumnjivo pripada Pravoslavnoj civilizaciji, kako je pozicionira i kartografski prikazuje i Hantington. Međutim, Srbija je na njenoj zapadnoj periferiji, na dodiru sa moćnom, bogatom i agresivnom rimokatoličko-protestantskom Zapadnom civilizacijom, koja ima atlantistički, talasokratski geopolitički karakter. Štaviše, u granicama Srbije, u severnom delu zemlje, ima stanovništva koje pripada Zapadnoj civilizaciji (mađarska, hrvatska i slovačka nacionalna manjina, te bunjevačka i šokačka etnička grupa).

Takođe, na jugu, u raškom i kosovsko-metohijskom delu Srbije, zastupljeno je arbanaško i muslimansko/bošnjačko stanovništvo kao prostrana eksklava ekspanzionističke Islamske civilizacije. Stoga je Srbija, kao pripadnica demografski regresivne Pravoslavne civilizacije, u opasnosti da postane pocepana zemlja, delikatnog položaja „u presi“ između Zapadnog i Islamskog sveta ne samo u civilizacijskom, već i u geopolitičkom smislu.

(Referat za skup Jugoslovenska država: od ostvarenja „plemenite ideje“ do sloma „veštačke tvorevine“ održan 1. decembra 2018. godine u Kući Krsmanovića u Beogradu. U organizaciji Instituta za političke studije, povodom 100 godina od stvaranja jugoslovenske države)

Pročitajte OVDE šta kaže izraelski geopolitičar o novom Minhenskom sporazumu.

Izvor: fakti. org