Piše: prof.dr Kosta Čavoški
Zbog čega su za različite federalne jedinice uzete granice nastale u različitim istorijskim trenucima – za Bosnu i Hercegovinu 1878, za Crnu Goru i Srbiju 1912, pre Prvog balkanskog rata, za Sloveniju 1929, a za Hrvatsku 1939. godina? Zašto nije uzeta ista godina? Ovo nisu akademska već dalekosežna politička pitanja, jer su izborom različitih godina pojedine federalne jedinice dovedene u nejednak položaj.
Dalekosežne odluke o tome koje će federalne jedinice tvoriti novu Jugoslaviju i u kojim granicama će se one konstituisati donosilo je najuže rukovodstvo KPJ, koje je u ratnim uslovima činila nekolicina rukovodilaca oko generalnog sekretara Josipa Broza Tita, čija je reč obično bila presudna. Zapaženiji udeo u donošenju ovih odluka imao je i Edvard Kardelj, a potom i preostala dvojica tzv. Velike četvorke – Aleksandar Ranković i Milovan Đilas.
Ostaje nam sada da pokažemo kako je i na kojoj osnovi najuže rukovodstvo KPJ izvršilo teritorijalno razgraničenje. Do otkrića ovih neobično značajnih i dalekosežnih istorijskih činjenica, o kojima skoro da nema reči u sačuvanim i objavljenim zapisnicima sa ratnih sednica Politbiroa CK KPJ, dolazimo sasvim slučajno u rekonstruisanim stenografskim beleškama sa sednice Predsedništva AVNOJ-a od 24. februara 1945, povodom zahteva Antifašističkog sabranja narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM) i Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH) da četiri, odnosno tri njihova predstavnika uđu u Predsedništvo AVNOJ-a – srazmerno broju stanovnika na svojoj teritoriji s obzirom na to da je AVNOJ bio jednodomno predstavničko telo. Tom prilikom sekretar Mile Peruničić izjavio je: „Sve naše zemlje, sve naše federalne jedinice, nisu srazmerno predstavljene u AVNOJ-u. Takve su bile prilike pod kojima smo radili.“ Prosečno ih je bilo najmanje u AVNOJ-u iz federalne Srbije. Do ovakvog zaključka Peruničić je došao na osnovu poređenja broja stanovnika federalnih jedinica u ondašnjim granicama (februar 1945), a po popisu iz 1931, i broja njihovih predstavnika u AVNOJ-u. Iz tog pogleda najpre saznajemo da su, pored šest i danas postojećih federalnih jedinica, u tom trenutku bile i četiri oblasti čiji status i pripadnost još nisu bili rešeni: a) Vojvodina, b) Kosovo i Metohija, v) Sandžak i g) Pančevo i Zemun. A zatim se u napomeni daje sledeće objašnjenje o granicama pojedinih federalnih jedinica:
„Slovenija je uzeta u granicama bivše Dravske banovine; Hrvatska u granicama bivše Savske banovine sa 13 srezova bivše Primorske banovine i Dubrovačkim srezom iz bivše Zetske banovine; Bosna i Hercegovina u granicama određenim Berlinskim ugovorom; Srbija u granicama pre Balkanskog rata sa srezovima uzetim od Bugarske Versajskim mirom; Makedonija – jugoslovenska teritorija južno od Kačanika i Ristovca; Crna Gora u granicama pre Balkanskog rata, sa Beranskim i Kotorskim srezom i Plavom i Gusinjem…“
To je, dakle, bio onaj izvorni teritorijalni status koji je najuže rukovodstvo KPJ tokom rata dalo svakoj federalnoj jedinici. Ono što najpre iznenađuje, to je činjenica da su, izuzev Makedonije, različite federalne jedinice uzete u granicama u kojima su bile u različitim istorijskim trenucima u rasponu od preko šezdeset godina – od 1878. do 1939. godine. I, što je najgore, za jedne federalne jedinice uzete su granice koje su za njih bile najpovoljnije, dok su za druge uzete granice koje su za njih bile najnepovoljnije. To ćemo odmah pokazati.
Slovenija je uzeta u granicama Dravske banovine, koje su utvrđene Zakonom o nazivu i podeli zemlje na upravna područja od 1929. godine. Prema ostalom delu Jugoslavije, to su i njene današnje granice. Nema nikakve sumnje da je za Sloveniju to bilo najpovoljnije rešenje, jer su se praktično svi Slovenci na teritoriji ondašnje Jugoslavije našli u jednoj federalnoj jedinici. Čak je Plenum Osvobodilne fronte, bez prethodne saglasnosti AVNOJ-a, doneo odluku o priključenju Slovenačkog primorja i svih anektiranih delova Slovenije, što je zadiralo u odnose sa stranim susednim državama – Italijom i Austrijom.
Najpovoljniji teritorijalni status dobila je Makedonija. Granica na oko 10 odnosno 15 kilometara južno od Kačanika i Ristovca je i današnja granica Makedonije prema Srbiji. Povoljnost ovog rešenja ogleda se u tome što nije bilo Makedonaca severno od ove granice, dok je u granicama Makedonije ostao znatan broj Srba, Albanaca, Turaka i Muslimana. Čak je 3. avgusta 1945. Predsedništvo AVNOJ-a donelo Zakon o reviziji dodeljivanja zemlje kolonistima i agrarnim interesentima u Makedoniji i u kosovsko-metohijskoj oblasti, kojim je praktično sankcionisano proterivanje iz Makedonije, a delom i sa Kosova i Metohije, onih kolonizovanih Srba i Crnogoraca koji su za svoje ratne zasluge najčešće dobili zemlju koja do tada nije obrađivana, odnosno seoske utrine, ili su je za svoj novac kupili. Jedino je makedonskom rukovodstvu uskraćena mogućnost da poput slovenačke Osvobodilne fronte i hrvatskog ZAVNOH-a, donese svoju odluku o priključenju matici delova susednih država naseljenih Makedoncima.
Bosna i Hercegovina takođe su dobile veoma povoljan teritorijalni status, s obzirom na to da su uzete u svojim istorijskim granicama, potvrđenim na Berlinskom kongresu 1878. godine.
Upravo zahvaljujući tome, ova federalna jedinica ima kod Neuma izlazak na more, čime je, pak, hrvatska Dalmacija presečena na dva dela. Ova povoljnost teritorijalnog statusa Bosne i Hercegovine ima međutim, različito značenje za narode koji u njima žive. Granice potvrđene Berlinskim kongresom su, sa stanovišta interesa jedne nacije da se svi njeni pripadnici nađu u jednoj federalnoj jedinici, jedino povoljne za muslimane. One bi bile još povoljnije da su tim granicama obuhvaćeni i muslimani koji žive u Sandžaku, koji je kasnije podeljen između Srbije i Crne Gore. Međutim, one nisu najbolje rešenje za Hrvate i Srbe, koji se time odvajaju od svojih matičnih jedinica. Jer, ako se za osnovu federalizovanja uzme načelo nacionalne homogenosti federalnih jedinica, onda je ostanak velikog broja Hrvata i Srba izvan granica Hrvatske i Srbije u ozbiljnom neskladu sa tim načelom. Na to će sigurno mnogi reći da se zbog izmešanosti stanovništva, baš kao i u Švajcarskoj, u Bosni i Hercegovini uopšte ne mogu povući etničke granice između Hrvata i Srba i muslimana. To je nesumnjivo tačno, ali se time pokazuje ne samo valjanost već i manjkavost načela nacionalne homogenosti, pošto se ono, koliko su to jugoslovenske granice dopuštale, dosledno moglo sprovesti u slučaju Slovenaca, ali se nije moglo na isti način sprovesti u slučaju drugih jugoslovenskih naroda.
Crna Gora je uzeta u granicama pre Prvog balkanskog rata, što znači da joj, kao kasnije i Srbiji, nisu priznati rezultati oslobodilačkog rata protiv Turaka. No, za razliku od Srbije, Crnoj Gori je to dobrim delom nadoknađeno, jer su joj pridodati srezovi Berane, Plav, Gusinje, koje je Crna Gora zadobila u poslednjem ratu protiv Turske, a zatim i Kotorski srez (od Herceg Novog do Bara), koji je u vreme balkanskih ratova i ranije bio u sastavu Austrougarske. Izvan ovako određene ratne avnojevske Crne Gore ostali su srezovi Pljevlje, Bijelo Polje, Đakovica i Peć, koje je Crna Gora zadobila u ratu protiv Turske.
Teritorijalni status koji je tokom rata dobila Hrvatska predmet je različitih tumačenja. Polaznu osnovu za njene teritorije predstavljala je Banovina Hrvatska utemeljena sporazumom Cvetković–Maček od 26. avgusta 1939. godine, koja je pored Savske i Primorske banovine i sreza Dubrovnik, obuhvatala i srezove Ilok, Šid, Brčko i Gradačac. Valja takođe dodati da je u okviru istorijskih granica Bosne i Hercegovine Primorska odnosno Banovina Hrvatska, obuhvatala srezove Travnik, Fojnicu, Bugojno, Livno, Prozor, Konjic, Mostar, LJubuški i Duvno, tj. dobar deo Hercegovine i centralne Bosne. To je zapravo posle tolikih vekova prva teritorijalna i administrativna celina koja je obuhvatala tri istorijske hrvatske pokrajine – užu Hrvatsku, Slavoniju i Dalmaciju. Za vreme Austrougarske i ranije, Dalmacija je bila u sastavu Austrije, a uža Hrvatska, Slavonija i kasnije Vojna Krajina, u sastavu Ugarske. Međutim, pomenuta teritorija utvrđena tokom rata nije se u potpunosti poklapala sa teritorijom Banovine Hrvatske već je bila ispravljena, odnosno umanjena istorijskim granicama Bosne i Hercegovine, kojima je data prednost u odnosu na granice negdašnje Banovine Hrvatske. Zahvaljujući tome, iz okvira Banovine Hrvatske isključene su hercegovačke opštine naseljene pretežno hrvatskim življem. To je učinjeno i sa srezovima Brčko i Gradačac u severnoj Bosni. Tako je avnojevska Hrvatska imala nešto manju teritoriju od predratne Banovine Hrvatske. Ne treba, međutim, zaboraviti da se već tada računalo sa proširenjem Hrvatske, i bez prethodne saglasnosti AVNOJ-a, doneta je odluka o priključenju Istre, Rijeke, Zadra, i anektiranih delova Hrvatske i hrvatskih jadranskih ostrva slobodnoj Hrvatskoj.
Velike nedoumice izaziva teritorijalni status avnojevske Srbije, koja je uzeta u granicama, pre balkanskih ratova (tzv. prekumanovska Srbija), uz dodatak dvaju srezova uzetih od bugarske posle Prvog svetskog rata. To znači da avnojevskoj Srbiji nisu priznati rezultati oslobodilačkih ratova protiv Turske i Austrougarske, koje je ona vodila od 1912. do 1918. godine, tj. da je Srbija ratnim odlukama najvišeg partijskog rukovodstva dobila status kao da te ratove uopšte nije vodila. Posebno je zanimljivo poređenje granice avnojevske i tzv. Nedićeve Srbije pod nemačkom okupacijom. One se u svemu poklapaju, osim u svojim južnim i jugoistočnim granicama. Ratna avnojevska Srbija obuhvatala je i dva sreza naseljena Bugarima, koji su Nedićevoj Srbiji oduzeti. Ali je zato Nedićeva Srbija obuhvatala i Novi Pazar i deo Kosova oko rudnika Trepča, uključujući i Kosovsku Mitrovicu, koje avnojevska Srbija nije obuhvatala.
Ovakvo utvrđenje granica federalnih jedinica za vreme rata izaziva brojna i neugodna pitanja. Zbog čega su za različite federalne jedinice uzete granice nastale u različitim istorijskim trenucima – za Bosnu i Hercegovinu 1878, za Crnu Goru i Srbiju 1912, pre Prvog balkanskog rata, za Sloveniju 1929, a za Hrvatsku 1939. godina? Zašto nije uzeta ista godina?
Ovo nisu akademska već dalekosežna politička pitanja, jer su izborom različitih godina pojedine federalne jedinice dovedene u nejednak položaj. Uzmimo za primer Hrvatsku i Srbiju. Šta bi, na primer, bilo da je za obe federalne jedinice uzeta ista godina – 1912. ili 1939? Da je uzeta 1912, Srbija bi bila u granicama prekumanovske Srbije, a Hrvatska u svojim administrativnim granicama u okviru Ugarske, koje su obuhvatale užu Hrvatsku, Slavoniju i Vojnu Krajinu, a isključivale Dalmaciju. U tom slučaju bi Dalmacija, Vojvodina, Sandžak, Kosovo i Metohija bili u prilici da sami odluče o svom statusu, pošto bi se našli izvan ovih granica.
I tada bi svaka od pomenutih oblasti mogla sama da donese odluku da li će uopšte ući u sastav hrvatske, odnosno Srbije, i pod kojima uslovom – da li kao integralni deo ili posebna oblast sa manjom ili većom autonomijom. Da je kojim slučajem uzeta 1939. godina, tada bi se Hrvatska uspostavila u granicama Banovine Hrvatske, a Srbija bi bila uspostavljena na celoj jugoslovenskoj teritoriji istočno od Banovine Hrvatske, posle prethodnog izdvajanja Bosne, teritorije koja je nekada pripadala Crnoj Gori, teritorije 10 odnosno 15 km južno od Kačanika i Ristovca (današnja Makedonija) i Sandžaka, kao sporne teritorije na koju su mogle polagati pravo i Bosna i Crna Gora i Srbija. U takvom slučaju, Vojvodina, Kosovo i Metohija smatrali bi se integralnim delom Srbije i ne bi uopšte bili u prilici da sami odlučuju da li će ući u sastav Srbije i pod kojim uslovima – da li kao autonomna pokrajina ili kao integralni deo.
Takođe se može postaviti još neugodnije pitanje. Ako je za različite federalne jedinice uzeta ista godina, zašto prilikom utvrđivanja njihovih granica nije postupljeno na isti način? Različito postupanje može se pokazati na primeru Srbije i Crne Gore. I Srbija i Crna Gora uspostavljene su u granicama pre Prvog balkanskog rata, s tim što su Crnoj Gori pridodati srezovi Berane, Plav i Gusinje, koje je Crna Gora zadobila u Prvom balkanskom ratu, a Srbiji dva sreza naseljena Bugarima koje je ona osvojila u Prvom svetskom ratu. Razlika je ne samo u veličini pridodatih teritorija već i u prirodi prava na te teritorije. Berane, Plav i Gusinje su nacionalne teritorije za koju je Crna Gora vodila oslobodilački rat, dok su srezovi naseljeni Bugarima anektirana teritorija posle poraza Bugarske u Prvom svetskom ratu. Uz to je Crnoj Gori pridodat kotorski srez od Herceg Novog do Bara, koji tokom više vekova turske vladavina na Balkanu nije pripadao Crnoj Gori, već najpre Mletačkoj Republici, a potom Austriji. Srbiji, pak, nisu pridodate nikakve teritorije naseljene Srbima koje su za vreme turske vladavine do 1912. nalazile izvan srpskih granica.
Nedoumice druge vrste izaziva povlačenje granice između Hrvatske, s jedne, i Bosne i Hercegovine, s druge strane. Tu su bile u sukobu istorijske granice Bosne i Hercegovine iz 1878. (uspostavljene znatno ranije karlovačkim mirom od 1699), i granice Banovine Hrvatske iz 1939. godine. Prednost je data prvima na račun drugih. Nije, međutim objašnjeno, zbog čega je tako postupljeno. Granice Bosne i Hercegovine su uistinu istorijske, ali nisu etničke. Granice Banovine Hrvatske utvrđivane su shodno načelu nacionalne homogenosti. Kako se ratno rukovodstvo KPJ opredelilo za stvaranje nacionalnih federalnih jedinica, a ne, dakle, za nekakve švajcarske kantone, koji su najčešće uspostavljeni u svojim istorijskim granicama, već za sovjetske republike zasnovane na načelu nacionalnog samoopredeljenja – ostaje nejasno zbog čega je u ovom slučaju data prednost istorijskim, a ne etničkim granicama. Razlozi za ovakvo rešenje očigledno nisu bili načelni već pragmatični. Konačno, ostaje i pitanje zašto pojedinim federalnim jedinicama nisu priznate njihove najpovoljnije granice čak i onda kad na pojedine teritorije unutar tih granica nije polagala pravo nijedna druga federalna jedinica. Ovom prilikom reč je o Srbiji. Iako na teritoriju Vojvodine (uzete u celini) i Kosova i Metohije nijedna susedna federalna jedinica nije polagala pravo (ni Hrvatska, ni Makedonija, pa ni Crna Gora), niti, pak u izričitim odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a ima nekog pomena o njihovom posebnom statusu, ratno rukovodstvo KPJ nije uključilo ove oblasti u sastav Srbije. Pritom treba podvući izvesnu razliku između Vojvodine, s jedne, i Kosova i Metohije, s druge strane. Od samog početka bilo je jasno da će Vojvodina ostati u sastavu Jugoslavije, ali je bilo nejasno kakav će status imati. Tako se u proglasu AVNOJ-a narodima Jugoslavije od 30. novembra 1943. govori o junačkoj i slobodoljubivoj deci „Srbije i Hrvatske, Slovenije i Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Makedonije, Vojvodine i Sandžaka“.
Prema raspoloživim izvorima, tokom rata najuže rukovodstvo KPJ nije bilo sklono uspostavljanju autonomnih oblasti ili pokrajina unutar pojedinih federalnih jedinica. Postoje svedočanstva da je Moša Pijade pravio pregled opština u negdašnjoj hrvatskoj Vojnoj Krajini, koje su pretežno naseljavali Srbi, i da je predlagao uspostavljanje odgovarajuće oblasne autonomije. Na sastanku najužeg rukovodstva KPJ taj predlog je odbijen. Prilikom donošenja Zakona o Ustavotvornoj skupštini izašlo je navidelo da će Vojvodina i Kosovo i Metohija imati poseban status, tj. da će birati 15 odnosno 10 poslanika u Skupštinu naroda, pored 25 koje će birati Srbija kao federalna jedinica. Posebnu pažnju zaslužuje objašnjenje zbog čega je tako postupljeno. Kako za obrazovanje autonomnih pokrajina i oblasti unutar jedne ili više federalnih jedinica nije bilo nikakvog osnova u izričitim odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a, pribeglo se jednom objašnjenju koje se i danas koristi. Rečeno je da je tako postupljeno u duhu AVNOJ-a. I upravo iz ovog duha izvedena su kasnije tzv. Avnojevska načela koja, po zamisli svojih tvoraca, treba da imaju nadustavni karakter.
Donošenjem saveznog Zakona o Ustavotvornoj skupštini konačno je obelodanjeno da konstituisanje dveju autonomnih jedinica unutar Srbije nije bilo u samostalnoj nadležnosti njenih najviših organa već je to, kao i u Sovjetskom Savezu, bila stvar odluke najvišeg saveznog organa – Privremene narodne skupštine. A time je pravo Srbije na vlastito samoorganizovanje bilo u bitnoj meri ograničeno. Ostaje da se vidi da li se to ograničenje ticalo samo Srbije, ili je ono bilo univerzalizovano i kao takvo primenljivo i na druge federalne jedinice u kojima stanovništvo neke uže oblasti želi poseban status.
Nacrt prvog posleratnog ustava FNRJ kao da je davao za pravo ovakvom tumačenju. Članom 2. stavom. ovog nacrta se, doduše, samo u Srbiji obrazuju dve autonomne jedinice (Autonomna Pokrajina Vojvodina i Autonomna Kosovosko-metohijska oblast), ali je zato članom 22. stavom 2. alinejom 2. bila predviđena mogućnost „osnivanja novih autonomnih pokrajina i autonomnih oblasti“. Da je kojim slučajem ova mogućnost bar još jednom bila iskorišćenja u nekoj drugoj federalnoj jedinici, a za to je bilo i istorijskih i etničkih razloga, time bi obrazovanje autonomnih oblasti i pokrajina unutar pojedinih federalnih jedinica postalo stvar univerzalnog načela, koje je, pod jednakim uslovima, primenljivo na sve federalne jedinice.
Takva mogućnost ponovo se pojavila krajem 1945, prilikom opštenarodne rasprave o prednacrtu prvog ustava nove Jugoslavije. Prema kazivanju Vicka Krstulovića, dr Š. Sinovčić i Franić predložili su obrazovanje autonomne oblasti Dalmacije u okviru Republike Hrvatske. U ime ministra za Konstituantu, Edvarda Kardelja, Milovan Đilas je ovaj predlog odlučno odbacio kao neprihvatljiv i reakcionaran. „Ako bismo Dalmaciji dali autonomiju, mi bi(smo) cijepali hrvatsku naciju kao cjelinu” i mi bi (smo) onemogućavali njen nesmetan razvitak”. A najvažniji razlog zbog kojeg je trebalo odbaciti ovaj predlog bilo je načelo nacionalne homogenosti na osnovu koje je izvršeno federalizovanje Jugoslavije. Ili, kako je to Milovan Đilas izjavio: „Mi ne postavljamo federaciju ni na kakvim drugim osnovama nego na osnovi nacionaliteta. Može li neko kazati za Dalmatince da li su nešto drugo nego Hrvati.“ To je nesumnjivo tačno, ali se odmah postavlja pitanje zašto je ratno rukovodstvo KPJ odbacilo predlog Moše Pijade o obrazovanju oblasne autonomije negdašnje Vojne Krajine, pretežno naseljene Srbima, pošto je neosporno da je ovde reč o jednom drugom nacionalitetu, koji kao takav ne bi „cepao hrvatsku naciju kao celinu“.
U praktičnom pristupu rešavanju nacionalnog pitanja tokom rata, vidni su tragovi prethodne politike koju je u ovoj oblasti vodila KPJ između dva rata. Ta politika dostigla je vrhunac u odlukama IV kongresa KPJ oktobra 1928. u Drezdenu, kojima se priznaje legitimnost težnji k nacionalnom samoopredeljenju sve do otcepljenja ne samo južnoslovenskih naroda već i nacionalnih manjina i poziva radnička klasa da svestrano pomaže sve „akcije masa koje vode ka obrazovanju nezavisne Hrvatske“ i „nezavisne Crne Gore“, odnosno da pomaže „borbu za nezavisnu i ujedinjenu Makedoniju“, „borbu raskomadanog i ugnjetenog albanskog naroda za nezavisnu i ujedinjenu Albaniju“, priznaje „mađarskoj nacionalnoj manjini u Severnoj Vojvodini pravo na otcepljenje“ i podržava parola „nezavisne Slovenije“. Ti tragovi su posebno vidni prilikom priznavanja statusa naroda (otuda je priznato samo pet naroda) i dugotrajnog kolebanja oko statusa Kosova i Metohije.
Najvažnije odluke o federalizovanju Jugoslavije i međusobnom razgraničenju federalnih jedinica donošene su bez prethodnog izjašnjavanja pojedinih naroda Jugoslavije na referendumu ili na neki drugi demokratski način – zaključak je prof.dr Koste Čavoškog u tekstu objavljenom u Geopolitici, koji je, inače, u integralnoj verziji objavljen još davne 1986.godine u 291 broju Književne reči.
U prodaji je novi 110. broj Geopolitike, njegov sadržaj pogledajte OVDE.
Izvor: Geopolitika
