NJegovu svetost patrijarha Porfirija i nas, ostale arhijereje Srpske pravoslavne crkve, niko, pa ni gospodin Zaev, ne mora da podseća i podstiče na dijalog, kaže u razgovoru za „Politiku” vladika bački Irinej odgovarajući na našu konstataciju da je nedavno objavljeno da je navodno premijer Severne Makedonije Zoran Zaev, čestitajući izbor u tron srpskih prvojerarha patrijarhu Porfiriju, zamolio da se srpski patrijarh založi za dijalog i traženje rešenja kanonskog statusa „Makedonske pravoslavne crkve”. Prethodnih godina, takvi zahtevi sa ove adrese upućivani su, više iz političkih nego iz kanonskih razloga, vaseljenskom patrijarhu Vartolomeju, pa i Bugarskoj pravoslavnoj crkvi.
– Dijalog i jeste jevanđelski i jedini mogući put i način da bude prevaziđen raskol koji traje, evo već više od pola stoleća, između određenog broja episkopa u Severnoj Makedoniji, s jedne strane, i Srpske pravoslavne crkve i svih ostalih pomesnih pravoslavnih crkava, s druge strane – kaže vladika bački Irinej.
Da li ima nagoveštaja da bi mogli početi razgovori sa arhijerejima Srpske pravoslavne crkve o rešavanju statusa MPC?
Naša strana, tako da je nazovemo, ne samo da je ulagala sve napore da problem raskola iz 1967. godine reši dijalogom, a ne kanonskim svrgnućima (raščinjenjima), ekskomunikacijama i anatemama, nego je dijaloškom načelu bratoljubivo ostala verna i tada kada su sagovornici nastupali „sa pozicijâ sile” (inače fiktivne) govoreći da oni priznaju, unapred, samo jednu svrhu i samo jedan ishod dijaloga, a to je, po njima, bezuslovno priznanje njihovog samoproglašenog autokefalnog statusa. Zar nas ovaj stav ne podseća na stav samoproglašene „države Kosovo” da briselski i svaki drugi dijalog sa Srbijom ima samo jednu svrhu i samo jedan ishod, a to je, po njoj, bezuslovno priznanje njene državnosti i nezavisnosti?
Jedini uslov naše strane iskrsao je u toku dijaloga: ne može se voditi dijalog dok traje državna represija nad kanonskim arhiepiskopom ohridskim g. Jovanom i čitavom kanonskom Ohridskom arhiepiskopijom, jedinom svepravoslavno priznatom pravoslavnom crkvom u Severnoj Makedoniji, pri čemu jerarhija u raskolu ne samo da nije osudila represiju nego ju je i odobravala. Nažalost, umesto da, po relativnom prestanku represije, nastavi dijalog, jerarhija u raskolu je pokušala, kao što ste umesno zapazili, okolo-naokolo, preko Carigradske patrijaršije i Bugarske pravoslavne crkve, da ostvari, bar delimično, svoj cilj. Carigradska patrijaršija je na molbe iz Skoplja reagovala veoma oprezno i uzdržano, Bugarska crkva takođe. U ovom kontekstu bih – iskreno, istinski bratoljubivo – jerarhiji u skopskom raskolu postavio pitanje: da li išta zaključujete iz crkvene situacije u Ukrajini? Da li shvatate šta je Moskovska patrijaršija dala svojoj Crkvi u Ukrajini, a šta joj je dala – i oduzela! – Carigradska patrijaršija? Da li shvatate šta vam je Niškim sporazumom dala Srpska crkva, a šta će vam ponuditi Carigradska patrijaršija? Da li shvatate da ćete i vi morati da neke svetinje predate Carigradu kao stavropigije, jer realno i jesu grčke, vizantijske svetinje, poput manastira Nerezi kraj Skoplja, kao i neke druge, uključujući i nemanjićke, srpske svetinje? Da li, najzad ili najpre, shvatate da ćete sve svoje eparhije i crkvene opštine u rasejanju morati da ustupite Carigradu? (Napominjem da vam Niški sporazum, odnosno ljubav i razumevanje Srpske crkve, priznaje i nadležnosti u dijaspori.)
Pored otvorenosti za dijalog i dobre volje potrebno je da i „druga strana” bude slobodna, bez pritisaka i instrukcija svetovnih vlasti, i spremna da prihvati rešenje koje bi bilo isključivo u duhu kanonskog crkvenog poretka i imalo za cilj jedinstvo i dobrobit Crkve. Dobrodošao je svaki razgovor dobre volje, bez unapred spremljenih ili naručenih ucena i ultimatuma, razgovor koji bi mogao da obezbedi uslove za vaspostavljanje crkvenog jedinstva. Ne treba da zaboravimo da je današnji arhiepiskop ohridski Jovan za to jedinstvo pretrpeo velika stradanja i žrtve, ne uplašivši se višegodišnjeg tamnovanja radi očuvanja slobode u Hristu. U svom ispovedničkom podvigu nije bio usamljen: episkopi, sveštenici, monasi, monahinje i vernici kanonske Ohridske arhiepiskopije takođe su bili izloženi šikaniranjima, pretnjama, zastrašivanju, čak i hapšenjima, i nisu poklekli. Danas su, verujem, okolnosti bitno drugačije: nikom u Severnoj Makedoniji ne preti više gonjenje ili ponižavanje zbog njegove crkvene pripadnosti. I niko nema izgovora ako mu Crkva nije na prvom mestu. Ako pak jeste, to će biti blagoslov i na svim drugim poljima i pobeda nad mnogim iskušenjima kojima smo svi izloženi.
Ovih dana mogle su se čuti najave iz Ruske pravoslavne crkve, ali i iz Jerusalimske patrijaršije, da se razmišlja o novom sastanku predstavnika pomesnih pravoslavnih crkava, poput onog održanog u Amanu, na kojem je učestvovala i Srpska crkva, kao i ocena Moskve da više nije neophodno održavati praksu da takva sabranja saziva vaseljenski patrijarh jer je zbog podrške ukrajinskim raskolnicima izgubio status prvog među jednakima. Kako gledate na ove pozive, ali i opasku koja se tiče vaseljenskog patrijarha?
Razgovori o prevazilaženju ovog problema su nužni. Treba ih voditi u različitim formatima, bilateralnom i multilateralnom, a najcelishodniji i najplodotvorniji format bi bio onaj saborni, svepravoslavni. Svepravoslavno savetovanje odbija, međutim, do daljnjega, da sazove carigradski patrijarh jer, prema njegovom tumačenju, on i ovako i onako, kao prvi po rangu episkop Pravoslavne crkve, ima pravo da po pitanjima jurisdikcije i autokefalije pomesnih crkava postupa samostalno i samovlasno, ne obazirući se na njihovo mišljenje, čak i kad je većinsko ili sveopšte. Zvuči poznato, zar ne? Nažalost, ovakva retorika sa obalâ Bosfora isuviše podseća na retoriku sa obala Tibra u Italiji. „Novi Rim”, Konstantinopolj, Carigrad, danas Istambul, kao da želi da u crkvenom smislu bude verna kopija „starog Rima”, i to kopija njegovog papskog izdanja iz drugog hiljadugodišta hrišćanske ere koje Pravoslavna crkva, predvođena upravo Carigradskom patrijaršijom, nazvanom s pravom „Velika Hristova crkva”, nikad dosad nije prihvatila, a uveren sam da ni u budućnosti neće prihvatiti.
Neki carigradski teolozi zastupaju, štaviše, tezu da svepravoslavne ili pak međupravoslavne sabore niko osim vaseljenskog patrijarha i nema pravo da saziva. Ova teza, naravno, nije utemeljena ni u teologiji ni u istoriji Crkve. Većinu vaseljenskih sabora iz prošlosti nije sazvao carigradski patrijarh, a činjenica je da je na vaseljenskim saborima i pojedinim rimskim papama i pojedinim carigradskim patrijarsima bilo suđeno za jeres ili krivoverje. Da Carigradska crkva stvarno ima vaseljensku ili univerzalnu jurisdikciju i monopol sazivanja pomesnih i sveopštih sabora, nikad i ne bi bio sazvan nijedan sabor na kojem neki papa ili neki carigradski patrijarh sedi na optuženičkoj klupi, i to ne za disciplinski ili moralni prestup već za najteži dogmatski prestup, za otpadništvo od prave vere. Stoga jerusalimski patrijarh, sa svojim autoritetom episkopa svetoga grada Jerusalima i autoritetom svoje Crkve kao najstarije apostolske crkve koja čuva najveće svetinje Svete zemlje, ima mogućnost i pravo da sazove druge patrijarhe i ostale predstojatelje crkava radi prevazilaženja iskrslih problema i očuvanja jedinstva crkve – kad već prvi po rangu patrijarh neće da ih sazove.
U ovoj tački se suočavamo sa pitanjem: kakve je prirode prvenstvo prvog po rangu episkopa? Da li je to prvenstvo vlasti ili prvenstvo časti? Da li je vaseljenski patrijarh prvi ex sese (po sebi), de iure divino (po božanskom pravu), ili voljom Crkve, pritom na osnovu istorijskih, a ne striktno bogoslovskih činilaca? Da li je on iznad Sabora episkopa ili je predsednik Sabora, dakle njegov član? Na sva ova pitanja pravoslavna crkva ima samo jedan odgovor, eksplicitan i nedvosmislen: u Crkvi ne postoji prvenstvo vlasti; prvi po časti episkop je to voljom Crkve, uslovljenom istorijskim razlozima; najzad, on nije iznad Sabora. Jednom rečju, on je primus inter pares (prvi među jednakima), a nikako primus sine paribus (prvi bez jednakih), kako glasi nova, neopapistička teorija izvesnih teologa. I pored svega rečenoga, arhiepiskop Konstantinopolja, Novoga Rima i vaseljenski patrijarh, kako mu glasi puna zvanična titula, nije izgubio status prvog među jednakima, odnosno prvenstvo časti. Ne može ga, štaviše, ni izgubiti osim na nekom novom vaseljenskom saboru, ukoliko bi, razume se, taj sabor eventualno doneo takvu odluku. Jer, to prvenstvo on je dobio odlukom Drugog vaseljenskog sabora, održanog godine 381. u Carigradu, čiji treći kanon glasi: „Episkop pak Konstantinopolja da ima prvenstvo časti jer je ovaj grad Novi Rim”. Ovaj kanon je potvrđen i osnažen 28. kanonom Četvrtog vaseljenskog sabora, održanog godine 451. u Halkidonu kraj Carigrada, u kojem se kaže: „... Određujemo i izglasavamo prvenstvo najsvetije Crkve istoga Konstantinopolja, Novoga Rima (...), prosudivši da se grad koji je počastvovan prisustvom cara i Senata u njemu, i koji uživa prvenstvo jednako preimućstvu Staroga carskoga Rima, i u crkvenim stvarima veliča kao onaj, budući drugi posle njega”.
Tako je – na osnovu državno-političkih datosti (Novi Rim, grad cara i Senata), a ne na osnovu dogmatskog, eklisiološkog imperativa, kako umuju naši novopečeni sledbenici rimokatoličkog zvaničnog poimanja prvenstva – maloj eparhiji sa sedištem u gradiću Vizantionu, sufraganoj episkopiji podređenoj Iraklijskoj mitropoliji, na najvišem nivou priznat rang prve Crkve Istoka tako što je prvenstvo Rima prošireno i na Novi Rim. U državno-pravnoj teoriji i ideologiji Rimskog Carstva oba grada su zapravo smatrana za dve polovine iste prestonice. Objašnjavajući smisao primata (prvenstva) u Crkvi, blaženopočivši vladika Atanasije (Jevtić) piše da prvenstvo u Crkvi nesumnjivo postoji, i treba da postoji, ali da ono nikada ne sme da povredi sabornu punoću svake pravoslavne crkve. Prvenstvo, sledstveno, ne znači vlast nad crkvama nego bitan elemenat njihove saborne prirode. Pokušao sam – ne znam sa koliko uspeha – da na što jednostavniji i što razumljiviji način približim čitaocima „Politike” makar neke važnije doktrinarne dimenzije naše vere „u jednu svetu sabornu i apostolsku crkvu”, vere koju, evo, mi sami kao da izneveravamo kada kroz magluštinu sujete, ambicija, predrasuda, geopolitičkih (necrkvenih) angažmana i drugih nematerijalnih idola ne možemo ili ne želimo da ugledamo nezalaznu svetlost božanske istine, koja nas jedina može osloboditi naših tragičnih zabluda i strasti.
Da rezimiram odgovor na drugi deo vašeg pitanja. Niža instanca ne može da ospori, a kamoli da ukine, odluke najviše instance. To je u Crkvi vaseljenski sabor ili, preciznije rečeno, ona sama posredstvom svoga sveopšteg sabora. Stoga vaseljenski patrijarh – uprkos svom promašaju prilikom nekanonske intervencije na kanonskom prostoru Moskovske patrijaršije, čime je raskol u Ukrajini produžen, produbljen i proširen na maltene svekoliko pravoslavlje – nije izgubio svoje realno, od svih pravoslavnih crkava priznato prvenstvo časti i one ingerencije koje iz njega kanonski proističu, ali je, nažalost, kod mnogih u pravoslavlju u većoj ili manjoj meri stavio na kocku ugled i poverenje što ga je donedavno uživao i po položaju i kao ličnost. I jedno i drugo, i ugled i poverenje, po mom najdubljem ubeđenju, može da za tren oka ponovo stekne – i ne samo da stekne nego i da neslućeno poveća – ako javno saopšti činjenicu da je bio žrtva dezinformacija ukrajinskih raskolnika i manipulacijâ ukrajinskih vlasti, pa povuče priznanje takozvane Pravoslavne crkve Ukrajine, vaspostavi jedinstvo pravoslavlja i podstakne dijalog svih sa svima. Takav njegov gest bi svima u svetu pokazao šta je sadržaj prvenstva po pravoslavnom shvatanju: to je beskompromisno služenje jedinstvu crkve, pri čemu prvoprestona crkva ima ulogu inspiratora, posrednika i koordinatora, a ne samca naredbodavca.
Gospod Hristos nas uči, sobom i svojim rečima, da oni koji su dobrovoljno i iz ljubavi poslednji postaju pred Bogom prvi, a da oni koji bi da po svaku cenu budu prvi neizbežno postaju i pred Bogom i pred ljudima – poslednji. Kao jedan od mnogogodišnjih skromnih saradnika njegove svetosti patrijarha Vartolomeja na polju međupravoslavnih i svepravoslavnih poslova (između ostalog i na polju prevazilaženja raskola u Bugarskoj pravoslavnoj crkvi na Velikom saboru kojim je u Sofiji on predsedavao i izvršio veliko, istorijsko delo isceljenja duhovnih rana i pomirenja među braćom), usuđujem se da ova razmišljanja – možda neskromno, ali u svakom slučaju iskreno, sa ljubavlju i poštovanjem prema njegovoj ličnosti i službi – zaključim vapajem ka Bogu i apelom na njega, vaseljenskog patrijarha, da i sada, kao nekada, bude na visini svoga zadatka i svoje odgovornosti, da načini izbor dostojan njegovih svetih i velikih prethodnika, da ukloni svaku stenu sablazni i svaki kamen spoticanja i da ubriše svaku suzu izazvanu bolom zbog raskola i patnju zbog raskolničkog nasilja u Ukrajini, ali i ne samo u Ukrajini. Ako hoće, on to može. Sije že budi, budi! Daj Bože da tako bude!
O vatikanskom rešenju za Donbas pročitajte OVDE.
Izvor: Politika
