-Stefan Nemanja je rodonačelnik raške škole srpske crkvene arhitekture. Ona se proteže od 12 do 14 veka, a neki je istoričari navode kao podstil u okviru romejske tradicije. Međutim ovaj stil je orginanalni vezuje se pre svega za Nemanju koji kao najmlađi sin župana Zavide pokazuje tendenciju ktitortsvo za crkvenu arhitekturu. Čak je bio osuđen od svoje starije braće što samostalno gradi crkve, napominje Đorđe.
Stefan Nemanja je privržen religiji. Podigao je niz zadužbina i zacrtao temelje srpske srednjevekovne crkvene arhitekture. On je angažovao graditelje sa srpskog primorja. Tehnika gradnje se odnosi na fasadnu plastiku, na dekoraciju, ruho oblikovanje fasade hramova, što je uticaj pre svega odličnih majstora sa primorja i samog geogradskog porekla gde su crkve gradile. Gradnjom hramova Stefan Nemanja je uputio direktnu poruku zapadnim emisarima, da se on opredio za pravosavlje kao autentično hrišćanstvo.
-Đurđevi Stupovi je zavetna crkva. Iz njegovog žitija saznajemo da je Stefan Nemanja bio u nemilosti svoje braće. Molio se Svetom Đorđu da ako ga oslobodi iz zarobljeništva, izgradiće hram u njegovu čast. Kako je bio čovek od reči, podigao je manastir na uzvišenju. Sam simbol imena je jedinstven, stupovi su stara slovenska reč za kulu. Nemanja je izgradio dve kule koje su simbilizovali njegov vladarsku moć, naglašava Aranđelović.
Studenica je Nemanjin lični mauzolej i biser raške arhikture u smislu monumentalnosti, dekorativnosti i fasadne plastike do fresko likarstva unutra objekta. Graditelji i Studenice i Đurđevig tupva su zidari sa primorja. Zidno slikarstvo su radili anonimni umetnici uglavnom iz Soluna ili Carigrada, koje pripadaju pravoslavnoj tradiciji.
-Studenica je spomenik kulture za vjeki vjekove, uzor, manastirki kompleks On je idealne simetrije, građen na starim objektima zvanim gradinama. Manastir ima svoje utvrđenje, konake, trpezariju , ekonomiju. To je bio zatvoren objekat koji je imao i svoje vlastelinstva, kmetove, čak i vojsku. Postojala je sinfonija tadašnje svetovne i crkvene vlasti, objašnava istraživač sakralne arhitekture.
Stefan Nemanja je ktitor i crkve Svetog Nikole kod Kuršumlije. Ona predstavnik njegove rane vladavine i vezan za njegov dvor u Toplici koji nažalost danas nije sačuvan. Crkva ima dve kule uz ulaz specifično je odstupanja od raške stila i pripada romejskom uticaju.
-Manastir Žiča je remek delo 13 veka i zadužbina kralja Stefana Prvovenčanog. Dve primarne odrednice srpske arhitekture u 13. veku su program prostora i arhitektonska zamisao celine. Grade se bočni prozori koji su niži , ovde je prisutna želja za podražavanjem zapadnih trobrodnih bazilika. Na naknadno izgrađenoj kuli se nalazila kapela. Ona je arhiepiskopko sedište . Na njen izged je uticao i Sveti Sava, prvi srpski arhiepiskop, jer je bojena u crveno pod njegovim budnim okom a uzor su bile Svegorske lavre koje su bojene u istu boju, navodi Đorđe.
Sveti Sava je takođe doprineo srpskom sakralnog graditeljstvu. On je uzdigao srpsku crkvu na rang arhiepiskopije a u Žiči je bilo sedište srpske crkve. Takođe obnovio je zapušteni manastir Hilandar, koji sadašnji izgled dobija za vreme vladavine kralja Milutina i kneza Lazara.
- Manastir Mileša je zadužbina kralja Stefana Vladislava. Tu su do 16 veka bile mošti Svetog Save, kada su Turci zbog odmazde, premeštaju mošti srpskog svetitelja i spaljuju na Vračaru. Za ovaj manastir se vezuje i ustoličenje srpskog kralja Tvrtka koji je navodio da je naslednik Nemanjića. U Mileševi se nalaze portreti Nemanjićih vladara pa je zidno slikarstvo vrlo atraktivno, kao i poznata slika „Beli anđeo“ koja je obišla svet – objašnjava Aranđelović.
Manastir Morača je izgradio u 13 veku vladar Zete Stefan Vukanović Nemanjić, sin Vukana, Nemanjin unuk. On ima elemente narodne arhikture, urađeni su strmi krovovi . U njemu je portret ktitora Stefana Vukanovića, koji je mogao da bude uzor za sadašnji spomenik Stefanu Nemanji u Beogradu, kao i slika „Svetog Ilije“ kome gavran dodaje komad hleba.
Pećka Patrijaršija je prvobitno građena kao manastir. NJu je izgradio arhiepiskop Arsenije , Savin naslednik. U drugoj polovini 13 veka, posle mongolske najezde, koji su opustošili manastir Žiću, sedište srpske crkve se seli u Metohiju odnosno kod Rugovske klisure. U prvoj polovini 14 veku ovaj objekat dobija složeni oblik, liči na manastir Hora u Carigradu. Sadrži glavnu crkvu i dve bočne. Tu je proglašena Srpska patrijaršija u 14, a obnovjena je u 16 veku.
-Manastir Sopoćani je zanimljiv zbog zidnog slikarstva. Strani putopisci iz 19 i 20 veka su smatrali da je ovo najbolji predstavnik raške graditeljske škole. Postoje mišljenja da je slikarstvo Sopoćana prethodi epohi renesansi u Italiji, zbog tehnike prikazivanja ljudskog tela. Manastir prikazuje i lozu Nemanjića od Stefana Nemanaja do Uroša Stefana i njegovih sinova Dragutina i Mulutina, veli poznavalac sakralne arhikture.
Vardarski stil crkvene arihtekture je nastao u 14 veku u dolinu reke Vardar, glavni predstavnik je kralj Stefan Uroš Milutin koji je za života izgradio 40 zadužbina što se poklapa sa godina vladavine. On je značajno proširio srpsku državu na jug. Srpski dvor se sve više okreće romejskom uticaju. Najviše se srpska država širila na račun Vizantije, ali je i bila pod v njenim uticajem. Crkve ovog stila imaju plan upisanog krsta. On se nalazi na osnovi upisan u određenu pravouganu formu cele građavine. Četiri stubca nose osnovu kubeta, što je može videti kod srpski crkava i danas. Od materjala, kojima se grade objekti, pravilno se kombinuju kamen i opeka u smenama.
-Kralj Milutin je ktitor manastira Gračanica, Staro Nagoričano, crkve Svete Bogodičke LJevičke, kraljeve crkve u Studenici. Bogodica LJeviška je petokupna bazilika koja se nalazi kod Prizrena , Staro Nagoričani kod Skopske Crne Gore, je kralj Milutin obnovio staru romejsku crkvu. Živopisci Gračanice, Staro Nagorčani i Bogorodice LJeviške su Mihajlo i Jevtihij. Kralj Stefan Dečanski je izgradio manastir Dečane i Banju Priboj, a njegov sin car Dušan crkvu Svetog Arhanđela kod Prizrena, objašnava Đorđe.
Moravski stil na nastaje posle Maričke bitke, koja je odsudnija za propast srpski zemalja. Utemeljitelj je knez Lazar Hrebeljanović koji je pomagao Hilanadar , ali i ktitor je manastia Ravanicu i crkve Lazarice. Na dvor Lazara dolaze učeni ljudi sa Svete Gore koji su donosili uticaj vezan za svetogorske lavre. Lavre imaju jedan novi motiv trikotos, odnosno trolisne bočne koje su predstavljene u obliku valjka.
-Dvorska crkva Lazarica je izgrađena u Kruševcu, tadašnjem prestonom gradu. Ona je manje dimenzije gde se vidi kombinacija romejskog stila i ariktektonski izraz kroz kamenu plastiku. Tu se prepliću orjentalni motivi iz Jermenije i Gruzije ali i narodno graditeljstvo. Glabni graditelj je Rade Borović iz Bara. U manastiru Ravanica su mošti kneza Lazara. Despot Stefan lazarević gradi manastrir Manasiju , oko koga je građeno utvrđenje za odbranu u ta smutna vremena. Takođe je suktitor i manastira Kalenić i Rudenica, napominje Aranđelović.
Mnogi sakralni objekti iz Nemanjičkog perioda su pod zaštitom Uneska kao što je Sopoćani, Stari Ras ali i kulturna baština i blago koje trebe sačuvati od zaborava.
Izvor: Pravda
