Piše: Igor Ivanović

Da li je Rastko Lompar, nakon temeljnog čitanja svega što je napisao Dimitrije LJotić ili što je napisano o njemu, uspeo da ostane do kraja neutralan u svojoj knjizi? Čitalac će morati takav zaključak da donese samostalno...

Kada je početkom 1960-ih godina prošlog veka Rastko Lompar dobio sina Mila, mogao je da mu podari kroz vaspitavanje bar dve velike prednosti. Prva, pošto je počivši Rastko bio diplomirani ekonomista, ostavio je sinu Milu široko prazno polje svetske literature, na kome mu sopstvenim autoritetom neće smetati. Druga, otac je vodio sina jedinca na Autokomandu, gde je mogao uživo da posmatra utakmice (čak i treninge!) legendarne Miljanove Zvezde.

Tako se dečak Milo – koji će kasnije postati univerzitetski profesor, čuveni pisac i teoretičar književnosti – od malih nogu susreo sa muškom igrom i bogovima stadiona. Mogao je kroz odrastanje da gleda i sluša huk zvezdinog Severa – na kopu koji su već tada oformili Mile Šnuta, Mirko Talijan, Siroče, Burek i braća Roboti – koji peva o sopstvenom bogu DŽaji, kao urbanoj protivteži školskom obrazovanju napisanom na Titovom kultu ličnosti. Budući autor kultih knjiga Duh samoporicanja i NJegoš i moderna, prof. dr Milo Lompar pripadnik je onih generacija koje su imale bezbrižno detinjstvo.

Kada je krajem prošlog veka Milo Lompar dobio sina i nazvao ga po njegovom ocu Rastku, nije mogao da mu podari prednosti koje je dobio od sopstvenog oca. Prvo, već je uveliko svojim radom zauzeo slobodno polje svetske literature, ostavljajući za sina jedinca nesiguran, uski prostor. Teško je breme nositi na sopstvenim početničkim leđima slavu velikog oca, a hodati u profesiji njegovim stazama! Drugo, Milo Lompar nije vodio sina Rastka na Zvezdine treninge, iako bi Rastkov deda – da je bio živ – to mnogo voleo: jednostavno, nisu imali koga da gledaju. Jer, dok je mladi Milo mogao da gleda Real Madrid ili Bajer Minhen pred više od 100.000 ljudi na Marakani, njegov sin Rastko bi gledao Milicionar ili Železnik pred jedva 2.000 gledalaca.

Izbegnuta zamka

Čestito ni kop više ne bi mogao da čuje, jer je njegova prva ekipa kolektivno otišla na ratište. Ali, umesto huka sa Zvezdinog severa, Rastko Lompar je mogao kroz odrastanje da čuje drugačije zvuke po beogradskim ulicama: rafale oružja donetog sa ratišta i prasak NATO bombi. Te 1999. godine – kada je Rastko imao nepunih šest godina – jedna od tih kasetnih bombi je ubila njegovu sugrađanku, trogodišnju Milicu Rakić. U kasnijim godinama odrastanja, nakon Petooktobarske revolucije, Rastko je mogao na Drugom dnevniku RTS-a da čuje iz usta Gorana Svilanovića i sličnih kako nas je NATO bombardovao „za naše dobro”. Razumljivo, Rastko Lompar je pripadnik onih generacija koje – iako možda individualno bezbrižne – nisu imale detinjstvo.

Da bi izbegao zamku potencijalnog tavorenja u senci velikog oca, Rastko Lompar je odabrao drugačiji put. Krenuo je stazama istorijskih umesto literalnih nauka, gde će se boriti da kao naučnik upiše sopstveno ime i prezime, umesto bojazni da ga pamte samo po prezimenu. Prilikom izbora istorijske nauke kao životnog opredeljenja, Rasko Lompar je imao sreće što je od oca nasledio naočitu spoljašnost, ali i manjim udelom gorštačku prirodu starinom iz Crne Gore. Jer, na koji način bi rešio protivrečnost sa kojom se susreće svaki mladi daroviti čovek violentnog nasleđa, koji je odabrao da se bavi istorijskom naukom: kako pisati o junacima i mudracima, a niko od njih nije veći od ja?! Zato je najbolji saveznik mladog istoričara Rastka Lompara njegova unutrašnja priroda, većinski nasleđena sa dve ženske, ali različite, strane.

Moravski genotip nasledio je od babe sa očeve strane, tu marljivu strpljivost seljaka iz Bagrdana, što generacijama sade i neguju šljivike i voćnjake, čuvajući praktični zanat „u sopstvenim rukama”. Jer, šta je istorija nego mukotrpno podizanje voćnjaka, strpljivo biljku po biljku, zabrinutog lica uvek okrenutog prema nebu, da bi možda jednog dalekog dana stigli plodovi uspeha?! Mačvanski genotip dobio je od majke, takođe univerzitetskog profesora na Filološkom fakultetu u Beogradu, nežne i smerne dame odrasle u Šapcu. Zar nije nepregledno kopanje po istorijskim arhivima isto što i mučno kopanje mrke mačvanske zemlje – zemlje na kojoj je živeo i na kojoj živi onaj naš blagorodni i dobronamerni svet? I zbilja, kada čovek upozna Rastka Lompara – u njemu odmah prepozna onaj stidljivi i vedri duh vaspitane šabačke gospode.

Manjinski violentni udeo u sopstvenoj prirodi – utemeljen na predstavi o hrabrosti – Rastko Lompar je sačuvao za izbor teme u knjizi o kojoj pišemo – Dimitrije LJotić – taj neistraženi i mračni bunar naše istorije, u koga se malo istraživača spuštalo, a skoro niko do dna. Sve ostalo je mladi naučnik Lompar prepustio svojoj moravsko-mačvanskoj prirodi: temeljnost, strpljivost, marljivost i uravnoteženost. Kada je hrabro izabrao predmetnu temu koju je obradio u delu koje je naslovio: Dimitrije LJotić: učitelj ili farisej u izdanju Katene mundi, mladi Lompar se suočio sa okoštalim uverenjima i zacementiranim utiscima u našem društvu o ovoj istorijskoj ličnosti. Nije mu mnogo trebalo da shvati da su sve ove predrasude nastale na neistorijskom nasleđu. Sa čime se u početku suočio mladi Rastko Lompar, odnosno kakvo je nasleđe zatekao u srpskoj javnosti?

Đavolja obmana

Još od kraja Drugog svetskog rata u našem javnom prostoru vlada veoma negativan stav o Dimitriju LJotiću. Ipak, postoji razlika u javnom diskursu između perioda od kraja rata do početka 1999-ih, i onog koji traje od tada do danas. U prvom periodu samo pominjanje Dimitrija LJotića u bilo kom kontekstu koji nije radikalno optužujući – moglo se smatrati krivičnim delom. Literatura pisana u emigraciji bila je nedostupna, a njeno eventualno unošenje u SFR Jugoslaviju je bilo strogo kažnjivo. Potpuno isti status u javnom prostoru imaju i Draža Mihailović (Ravnogorski pokret, JVuO, četnici…), kao i general Nedić. Tadašnje jugo-titoističke vlasti – predvođene hrvatskim vođstvom i njihovom vazalnom pratnjom u vidu srpskih komunista – u celosti falsifikuju istoriju Drugog svetskog rata.

Ovim đavoljom obmanom prikrivaju zverski genocid u Nezavisnoj državi Hrvatskoj (NDH) nad srpskim življem, jer izjednačavaju ustaše sa Ravnogorcima, Nedićevcima i LJotićevcima – kojima kolektivno pripisuju saradnju sa nemačkim okupatorima. Od samog početka 1990-ih i raspada SFRJ – istorijska istina polako izlazi iz bunkera. Na osnovu suvih istorijskih činjenica, u narednih par decenija kreće javna rehabilitacija Ravnogorskog pokreta, koja se 2004. godine, u vreme premijera Vojislava Koštunice, potrđuje i putem zakona u Narodnoj Skupštini. Sledbenici Ravnogorskog pokreta, bilo da se radi o aktivnim borcima ili njihovim ideološkim naslednicima, nikada nisu prihvatali Dimitrija LJotića i njegove sledbenike kao srodne. Naprotiv, oduvek su ih smatrali neprijateljima, zbog dva dominantna razloga:

1. oni Ravnogorci koji su učestvovali u ratnom vihoru često su bili učesnici mnogih borbi protiv ljotićevaca.
2. Ravnogorske pristalice koje nisu okusile barut u borbi, kao i one koje su se rađale decenijama posle Drugog svetskog rata, videle su upravo u Dimitriju LJotiću veliku prepreku za istorijsku rehabilitaciju Ravnogorskog pokreta.

Uhvaćeni u zamku komunističko-hrvatske obmane, smatrali su, svesno ili nesvesno, da je kompletan jugo-titoistički narativ koji je grupno primenjen na srpski trojac Draža-LJotić-Nedić, falsifikovan samo u slučaju Ravnogorskog pokreta. Nikada nisu prestajale optužbe ravnogoraca prema ljotićevcima, koje su se bazirale na istorijskim činjenicama o LJotićevoj otvorenoj saradnji sa Nemcima, kao i suprotno od ovoga, na povesnoj istini o Ravnogorskoj borbi protiv Vermahta. Isto je bilo i u emigraciji sve vreme, iako su uvek imali zajedničkog neprijatelja. Kao da su postojale nevidljive moralne terazije preko kojih se merila istorijska pravda: što više bi pretegle na stranu ravnogorskog antifašizma – tako bi srozavala i ljotićevska borba.

U današnje vreme postoji podjednak prezir ravnogoraca prema svim oblicima LJotićevog nasleđa i njegove istorijske uloge. U jednom od mnogih interjua na ovu temu, ravnogorski sledbenik Vojislav Šešelj na pitanje – koje u sebi sadrži i konstataciju – kako tumači činjenicu „da su u celoj našoj pedesetogodišnjoj istoriji komunisti fiksirali, pre svega, četnike i četnički (Ravnogorski) pokret kao najveće zlo i najveće neprijatelje, a da su LJotićevci ostali apsolutno po strani svih tih komunističkih napada”, četnički vojvoda odgovara: „Prvo, ljotićevce nije uopšte bilo teško kompromitovati. Oni su bili kompromitovani po sebi. Nije uopšte trebalo dokazivati da su sarađivali sa Nemcima kada su oni vodili đake u Kragujevac na streljanje. Onaj Marisav Petrović, je li se tako zvao, koji je direktno u tome učestvovao, na najdirektniji način…”

Najbolji poznavalac Ravnogorskog pokreta i najplodonosniji pisac na ovu temu, Kragujevčanin Miloslav Samardžić, osuđuje LJotićev pokret, kako kao autor u knjigama, tako i na portalu „Pogledi” koji uređuje. Samardžić u poznatom delu General Draža Mihailović i opšta istorija četničkog pokreta, između ostalog, navodi: „Pod Nedićevom komandom, doduše više formalno, nalazile su se i oružane formacije pokreta Zbor Dimitrija LJotića, tzv. ljotićevci („Srpski dobrovoljački korpus”). Zbor je bio profašistički pokret i još pre rata je održavao veze sa Hitlerovom Nacionalsocijalističkom partijom. Ideološki, program Zbora podseća na ideje Benita Musolinija: traži ukidanje svih političkih stranaka i obrazovanje parlamenta od predstavnika pojedinih staleža: zemljoradnika, lekara, advokata…”

Na drugom mestu u istom delu Samardžić kaže: „U svojim poslednjim naređenjima Draža Mihailović je borbu protiv Srpskog dobrovoljačkog korpusa (ljotićevci) stavio ispred borbe protiv nemačkog Vermahta…. Svrha Srpskog dobrovoljačkog korpusa je u iskorišćavanju onih snaga srpskog naroda koje u ideološkom smislu stoje najbliže nacionalsocijalizmu i koje isceljenje Srbije vide u zajedničkom putu sa Nemačkom. Dobrovoljci (ljotićevci) su jedine srpske snage koje se istovremeno mogu angažovati i protiv komunista i protiv Draže Mihailovića.” U istom delu autor piše: „Tako, sa vojne tačke gledišta, ljotićevci nisu bili značajan faktor. Međutim, četnicima su naneli mnogo zla, što potkazivanjem Nemcima, što činjenjem svirepih zločina… Saradnja četnika sa ljotićevcima kao, na primer, sa nedićevcima, nije bila moguća zbog njihove fanatične vere u Hitlera”.

U tekstu „LJotićevci i streljanje u Kragujevcu 21. oktobra 1941.” objavljenom na portalu „Pogledi”, Miloslav Samardžić, Kragujevčanin, izvodi zaključak: „Samo u Kragujevcu Nemci su sproveli odmazdu 100 za jednoga, dok su u svim drugim gradovima umanjili razmeru. Samo u Kragujevcu su izračunali da je prema odmazdi stotinu za jednoga potrebno streljati 2.300 i samo u Kragujevcu su i streljali prema toj srazmeri….U čemu se Kragujevac razlikovao? U tome što su se samo u Kragujevcu nalazili ljotićevci!”

Jedan drugi istoričar, daroviti Ravnogorac mlađe generacije Nemanja Dević, u svom radu Smederevski kraj u Drugom svetskom ratu kaže sledeće:

„LJotićev politički uticaj u smederevskom kraju značajno je opao već 1941. godine, kada se uključio u rad kvislinškog režima. Tada ga je napustila većina pristalica u Jaseničkom i Velikooraškom srezu. Dodatno je narušen i u jesen iste godine, kada se pročulo da su njegovi dobrovoljci učestvovali u hapšenju talaca streljanih u Kragujevcu. Po selima su se tada deklamovale pesme poput: ‘Strelja Švaba sve brata do brata, sve to LJotić noću hvata’, i slično. Episkop Braničevski Venijamin, u čiju eparhiju je spadalo i Smederevo i koji je sa LJotićem usko sarađivao pre rata, pisao je o njihovom sukobu u aprilu 1942. godine, optužujući ga da Crkvu želi da ‘ugura u borbu i šljam, kao što su je nekada partijski tribuni uvlačili’.

Vladika mu je sugerisao i da ‘on oko sebe ima najgore tipove, koji mu samo zlo čine, a nikako dobro’. LJotić je, pak, episkopima i sveštenicima zamerao što se oštrije ne bore protiv komunizma, smatrajući da je u pitanju samo njihovo taktiziranje, u iščekivanju raspleta i ratnog pobednika. Prema ovim dokumentima vidi se da je LJotić izgubio oslonac u eparhiji. Slične zamerke na LJotićev račun iznosio je i predsedavajući Sinoda SPC, mitropolit skopski Josif. Sve je to imalo uticaja da opadne ugled predsednika JNP Zbor, koji je u ovom kraju bio nesumnjiv pre 1941. godine.

Zraci otopljenja

Mogli bismo da navodimo tomove i tomove stranica ravnogorskih pisaca usmerene protiv Dimitrija LJotića i njegovog pokreta. Čitaocu će i navedeni primeri biti dovoljni da ga upute u važeću matricu mišljenja. S druge strane, nema potrebe da na ovom mestu posebno navodimo zaključke komunističkih pisaca prema ljotićevcima, jer kada su ravnogorci ovako pisali – šta očekivati od tradicionalno neobjektivnih, neukih i često nedobronamernih partizanskih autora? Prvi zraci otopljenja u jugoslovenskoj (srpskoj) javnosti prema duboko zamrznutom pominjanju postojanja Dimitrija LJotića – a da nisu u radikalno negativnom kontekstu – dolaze iz potpuno neočekivane sfere: iz popularne kulture.

U drugoj polovini 1980-ih godina prošlog veka, veliki beogradski šminker i frontmen „Idola”, Vlada Divljan, na pitanje novinara jednog zabavnog magazina u stilu „koga bi rado izveo na večeru”, nabrajajući, pored nekih ličnosti iz sveta popularne kulture, dodaje i ime Dimitrija LJotića! Bez obzira što je upokojeni Divljan imao sa majčine strane vrlo bliske rođačke veze sa jednim od vodećih ljotićevskih intelektualaca u izgnanstvu (o čemu javnost skoro da ne zna ništa), tada postaje jasno da beogradski avangardno-modernistički krug počinje polako i stidljivo da rehabilituje Dimitrija LJotića. Ovaj proces, baziran na vizuelno-perceptivnom otklonu od komunistčkog sivila, rođen kao elitistički kontrapunkt prema titoističkom populizmu, odvija se kroz avangardne umetničke predstave, konceptualne žurke i urbana dešavanja. Beogradski salon – u najširem smislu tumačenja ovog pojma – postaje epicentar negacije komunizma u državi.

Ponekad je taj antikomunizam obojen mondenstvom i osećajem prestiža „u gradu” – kao u slučaju beogradske omladine koja je u „zlatnim osamdesetim” zaposela kafiće i diskoteke prestonice – inače pokolenja rođenim 1960-ih godina prošlog veka koja su prva masovnije odbacila jugo-titoističku ideologiju, prkoseći tako zakletvama onih generacija „iz pedeset i neke” što su ih pred logorskom vatrom dali drugu Titu. Ponekad je taj antikomunizam ontološkog karaktera sadržan u samom biću – kao u slučaju velikog beogradskog gospodina Aleksandra Lončara – inače rođenog brata glumice Bebe Lončar. On je za života bio jedan od glavnih stožera ideologije „beogradskog antikomunizma”, osoba koja je presudno uticala na mnoge u avangardno-elitističkom društvu prestonice.

Druženje sa Aleksandrom Lončarom ostavilo je dubok trag i na svetonazor Dragoša Kalajića. Dakle, sa razvojem ideje antikomunizma u elitističkom Beogradu razvija se i stidljiva rehabilitacija Dimitrija LJotića. Iznad svih njih – koji iz bilo kojih razloga i iz bilo kakvih uverenja negiraju jugo-titoistički pogled na svet – levitira LJotićev magloviti lik, kao simbol učenjačkog i građanskog antikomunizma. Sa suprotne, antikomunističke strane – onoj koja je bliža narodnjaštvu i koja se prostire kroz predgrađa i provincije, koja stasava kroz šljivike i livade – rađa se preko fudbalskih stadiona u prestonici sunce ravnogorske slobode. Uz grubo kulturološko pojednostavljenje, možemo reći da ako je ravnogorska rehabilitacija krenula sa beogradskih stadiona, onda je ljotićevska rehabilitacija rođena u beogradskim salonima.

Ako izuzmeno stručnu i memoarsku literaturu koja se bavi istorijskom ulogom Dimitrija LJotića – koja će biti pominjana i u ovom štivu u naredom poglavlju – prvi promotivni pisani iskaz o LJotiću opet dolazi iz sfere popularne kulture. U kultnom nedeljniku Duga krajem 1990. godine startuje serijal autora Dragoslava Bokana, koji se tada nastanio u SAD i koji odatle vodi razgovore sa Dr Dragojlom Popović (rođena Ostojić), kasnije preudatom Pivac. Ova dama, koja je tokom rata, na predlog Dimitrija LJotića, vodila u Smederevskoj Palanci „Vaspitni zavod” za prevaspitavanje omladine, bila je pod uticajem komunističke ideologije da nije poznavala skrivene ciljeve ove doktrine. U prvom broju ovog serijala, kao uvod u čitavu priču, Bokan iznosi povesne istine o Dimitriju LJotiću i njegovom pokretu.

Na pitak način – i u skladu sa izdavačkim ograničenjima nedeljnika – svojstven novinarskom a ne naučnom narativu, Dragoslav Bokan piše o mnogim činjenicama koje su bile potpuno nepoznate našoj javnosti:

• da je Dimitrije LJotić bio jedan od 1.300 kaplara;
• da je bio ministar pravde u kraljevoj vladi;
• da je bio najveći borac protiv korumpiranih službenika;
• da je autor programa „Ni fašizam, ni hitlerizam”, u kome oštro kritikuje Musolinija, Hitlera i Staljina kao antihriste;
• da je autor poznatog filosofskog predavanja „Drama savremenog čovečanstva”;
• da su u njegovom pokretu „Zbor” bili neki od najviđenijih ljudi u kulturi i teologiji;
• da Srpski dobrovoljački korpus nikada nije podigao ni jednu ruku u znak nacističkog pozdrava;
• da LJotić nije poslao ni jednog vojnika na Istočni front protiv Sovjetskog Saveza (Rusa); i slično.

Od ovoga doba pa nadalje Dragoslav Bokan se bavio delom i sudbinom Dimitrija LJotića u nekoliko navrata – sa kojim ga je, po sopstvenom priznanju, zbližio ljuti antikomunizam – iako, kako ističe, ne bi za sebe mogao da kaže da je „ljotićevac” u punom kapacitetu. Tako je uspeo da obavi razgovor sa Boškom Kostićem, ličnim sekretarom Dimitrija LJotića, pred sam kraj njegovog života. Tom prilikom je Boško Kostić – koji nije bio član „Zbora”, što demantuje predstave o nekakvoj ortodoksnosti „zboraša” – odgovorio znatiželjnom Bokanu na pitanje o omiljenoj litetaturi Dimitrija LJotića. Dobio je odgovor da se LJotić – kao temelju svoje ličnosti i sopstvenog obrazovanja – uvek držao španskih katoličkih mistika, protivnika protestanske jeresi: Tereza Avilska i Jovan od Krsta. Veoma dragocen podatak koji će nam pomoći u daljem razumevanju ličnosti Dimitrija LJotića.

Pristup Rastka Lompara

Od ovog serijala Dragoslava Bokana objavljenog pre skoro 35 godina u Dugi, vremenom je tiho regrutovana mala, ali čvrsta grupa LJotićevih sledbenika, koji, i pored mogućnosti da promotivno govore o istorijskoj ulozi Dimitrija LJotića, ostaju marginalizovana manjima u javnosti. I pored izvesnog otopljavanja u našem društvu – zadržan je negativan narativ o LJotiću – kao svojevrstna tabu tema o kojoj je bolje ćutati.

Dakle, sa ovom atmosferom u našoj državnoj i nacionalnoj zajednici susreo se mladi istoričar Rastko Lompar, kada je doneo odluku kojom će se temom baviti. Ono što je mnogo teže – i za nauku mnogo dragocenije – bilo je da temeljno pročita sve što je do tada napisano o LJotiću, kao i da iščita njegova sabrana i obimna dela.

I Rastko Lompar je upravo ovaj zadatak pedantno i predano obavio. Susreo se sa dve strane iste medalje – belom i crnom. Na beloj strani – koja je promotivno pisala o Dimitriju LJotiću i veličala njegovu istorijsku ulogu – nalaze se, između ostalih, Đoko Slijepčević, Ratko Parežanin, Dimitrije Najdanović, Veselin Kesić, Mateja Matejić, Borivoje Karapandžić, Velibor Jonić i Stanislav Krakov, a u novije vreme Milutin Propadović, Dragan Subotić i Isidora Bjelica. Na crnoj strani medalje (ili je možda bolje reći crvenoj, jer je reč o levo-komunističkim misliocima?) našli bi se, pored ostalih, Mladen Stefanović, Mirko Đorđević, Todor Kuljić i Nebojša Popov (Popov, recimo, čini očiglednu zloupotrebu istorije tako što podređuje istorijske činjenice sopstvenoj političkoj interpretaciji, „prema kojoj je Dimitrije LJotić ostrašćeni velikosrpski šovinista, i preteča Slobodana Miloševića”).

Jasno je da ovi poslednji gledaju na lik i delo Dimitrija LJotića u izrazito nepovoljnom kontekstu. Za nekoliko decenija vladavine jugo-titoističkog narativa ne postoji mnogo temeljnih naučnih radova na ovu temu, mahom je reč o deklarisanim anti-ljotićevcima i njihovoj literaturi ustrojenoj na čistim ideološkim predrasudama. Sa druge strane, (pro)ljotićevci su pokazali neuporedivo značajniji kvalitet, dublju i temeljniju misao, kao i volju za sveobuhvatim pogledom iz šireg ugla. Prednost u kvalitetu literature ovih drugih u odnosu na ove prve je očigledna. Iako mladi Lompar ovu činjenicu ne podvlači u eksplicitnoj formi – ona lebdi kroz njegovo delo. On, ipak, po svaku cenu želi da do kraja ostane neutralan, pa za uzor bira delo Mirka Bojića, koje bi bilo najbliže ovom idealu. Da li je Rastko Lompar, nakon temeljnog čitanja svega što je napisao Dimitrije LJotić ili što je napisano o njemu, uspeo da ostane do kraja neutralan, teško je reći. Možda će čitalac sam zaključiti kroz redove koji slede.

Knjiga Dimitrije LJotić – učitelj ili farisej (izdanje Katena mundi, 2021. godina) podeljena je u tri osnovne celine. U prvom, uvodnom delu knjige autor se bavi fašizmom kao svetsko-istorijskim fenomenom i pozicijom pokreta „Zbor” u odnosu na isti. U središnjem delu knjige, nazvanom „Ideologija”, autor izučava teološko-ideološki aspekt učenja Dimitrija LJotića, posebno njegovu vezu sa hrišćanstvom. U poslednjem, trećem delu, koje je autor naslovio „Praksa”, možemo pročitati o istorijatu pokreta „Zbor”, sve do smrti njegovog osnivača.

Uvodni deo knjige, u vidu Predgovora, govori o mnogim kontroverzama, kako oko samog Dimitrija LJotića tako i oko „Jugoslovenskog narodnag pokreta Zbor”, sa naglaskom na izvorne podloge svih dosadašnjih istraživanja. U nastavku, autor iznosi kraću biografiju porodice LJotić – a naročito Dimitrija. Tu saznajemo da su LJotići poreklom iz Makedonije, iz koje se nastanjuju u okolinu Smedereva na prelazu iz 18. u 19. vek. Članovi porodice aktivno učestvuju u Prvom srpskom ustanku, razvijajući bliske odnose sa Voždom Karađorđem, od kada će postojati veliko prijateljstvo sa kućom Karađorđevića.

LJotićev otac Vladimir u mladosti sklapa još jedno doživotno prijateljstvo – sa Nikolom Pašićem. Posle propasti Timočke bune obojica beže iz zemlje, a Vladimir se vraća 1889. godine u zemlju i ženi sa LJubicom, rođenom Stojanović. Ova veoma društveno angažovana nastavnica, osnivačica „Ženskog društva” i predsednica „Kola srpskih sestara” u Smederevu, rađa 1891. godine sina Dimitrija u Beogradu. Porodica se kasnije seli u Solun, gde je otac Vladimir bio naš konzul, a gde je Dimitrije proveo svoje detinjstvo. Studirao je Pravni fakultet u Beogradu.

Lompar piše u vezi biografije Dimitrija LJotića: „Sledeći Tolstojeve ideje o neprotiljenju zlu, ne učestvuje u balkanskim ratovima, ali se dobrovoljno prijavljuje za bolničara, što je bio u oba rata. U jesen 1913. od kralja dobija stipendije za studije u Parizu, u koji odlazi septembra iste godine. Tada se razvija njegova velika ljubav prema Francuskoj – državi koju je istinski smatrao svojom drugom domovinom.” Na početku Velikog rata, LJotić se vraća u Srbiju i biva mobilisan u vojsku, u kojoj je proveo ceo rat. Na kraju je zaradio čin rezervnog oficira. Tokom rata odbacuje zablude Tolstojeve folosofije i shvata značaj istinske, „organske” discipline.

Odmah posle rata i pobede srpske vojske, godine 1919. biva raspoređen sa svojom jedinicom u Bakru, kod Suška, gde obavlja graničarske dužnosti prema Italiji. Tamo mu se dešavaju dva događaja koji će na njega životno uticati. LJotić slama generalni štrajk železničara – nastao zbog solidarnosti sa Mađarskom sovjetskom republikom Bele Kuna. Lompar piše: „To je bio njegov prvi susret sa antidržavnom komunističkom delatnošću, koji je ostavio trajan utisak na njega”. Drugi događaj je upoznavanje i brzi brak sa Hrvaticom Ivkom Mavrinac, sa kojom će biti sve do smrti.

U svom delu Iz moga života, LJotić piše da ga je ova ženidba sprečila da se zamonaši. Još pre venčanja Ivka je izrazila želju da prihvati pravoslavnu veru – po svedočenju koje je lično dala Dragoslavu Bokanu tokom njihovog susreta u SAD. Međutim, njenu želju za konverzijom vere osujetio je lično Dimitrije LJotić, jer je sebe smatrao integralnim hrišćaninom i Jugoslovenom (o čemu će biti više reči u daljem tekstu). Dozvolio joj je da promeni veru tek posle 25 godina – tokom Drugog svetskog rata – kada su oboje uvideli mračnu ulogu Rimokatoličke crkve u pokoljima nad Srbima u NDH. Imali su troje dece: Nikolu, LJubicu i Vladu, koji su živeli u SAD.

U nastavku Lompar detaljno opisuje nastavak života Dimitrija LJotića, preko povratka u Smederevo, otvaranja advokatske kancelarije, bavljenja zadrugrastvom, ulaska u Narodnu radikalnu stranku i kasnijeg istupanja iz iste, ushićene podrške proglašenju kraljeve diktature 6. januara 1931. godine, prihvatanja ministarskog mesta u resoru pravde u vladi generala Petra Živkovića i brze ostavke, a kasnije preko njegove celokupne političke karijere.

Fašista ili ne?

Nakon toga sledi veoma bitno poglavlje u knjizi, nazvano „Teorije fašizma kao okvir za istorijsku analizu Zbora”, kojim autor smešta ovaj pokret – ali i celokupnu fašističku i profašističku ideologiju – na precizne teoretske koordinate. Autor kaže da nijedno pitanje vezano za „Dimitrija LJotića i JNP ‘Zbor’ nije izazvalo toliku pažnju i toliko podeljenih mišljenja kao pitanje da li je LJotić bio fašista”.

Pre eventualnog odgovora na ovu dilemu, autor detaljno utvrđuje suštinu pojma „fašizam”, sve njegove pojavne oblike i definicije. Zatim konstatuje da ni posle skoro 100 godina od nastanka fašizma među naučnicima ne postoji konsenzus o tome šta je zapravo fašizam. Odnosno, da li se za bilo koji drugi pokret u svetu (posebno u Evropi) može reći da je fašistički osim za pokret Benita Musolinija (Fasci Italiani da Combattimento), koji je u Italiji trajao između 1922-1945. godine.

Ova naučna raskrsnica je u istoriografiji označena kao dilema o postojanju generičkog fašizma, gde Lompar piše da „pitanje generičkog fašizma jeste pitanje da li postoji fašizam kao ideološki koncept koji je nadređen i zajednički čitavom nizu radikalnih desničarskih pokreta i režima – na isti način na koji su komunizam ili demokratija nadređeni čitavom nizu nacionalnih sistema između kojih ima razlika”.

Autor zatim u opširnom prostoru navodi i citira sve značajnije pripadnike naučne dileme da li postoji ili ne postoji generički fašizam. Italijanski izveštaj iz 1925. godine „navodi da u 40 zemalja postoje grupe koje se ili nazivaju fašističkim, ili koje su tako od drugih prozvane” (Stenli Pein), ali Lompar uporedno citira istog autora kada kaže da je Musolini 1928. godine izjavio da „fašizam nije za izvoz”. Najžešći kritičari teorije o postojanju generičkog fašizma – gde prevashodno isključuju nemački nacionalsocijalizam – dolaze upravo iz Nemačke i smatraju da se „ekstremno rasistički nacistički režim ne može podvesti pod nadređenu kategoriju fašizma”.

Poseban deo knjige autor posvećuje marksističkoj teoriji generičkog fašizma, kao najdugovečnijoj i najdoslednijoj. Poziva se na definiciju Klare Cetkin iz 1923. godine, koja kaže da je fašizam „koncentrisani izraz opšte ofanzive svetske buržoazije protiv proleterijata”, a potom citira i deo iz knjige Priroda fašizma, gde autor Rodžer Grifin opisuje vladajući stav Kominterne posle kongresa iz 1922. godine gde je „trijumfovalo mišljenje da je uspeh fašizma rezultat straha buržoazije od uspeha levice u Italiji 1919-1921. godine”.

Paligenetski mit

Rastko Lompar se zalaže za teorijski model fašizma koji je stvorio Rodžer Grifin, u kome se potvrđuje generička priroda fašizma. Po ovome naučniku „fašizam je rod političke ideologije čije je mitsko jezgro u svojim različitim permutacijama palingenetička forma populističkog ultranacionalizma”. Dakle, Grifin locira mitsko jezgro fašističke ideologije kroz nekoliko pojmova: palingeneza, populizam, ultranicionalizam. Palingeneza bi se najbolje prevela na srpskom jeziku kao ponovno rađanje, preporod ili obnova. Lompar kaže: „Palingenetskog mita ima u gotovo svim religijama i u velikom broju političkih ideologija širom sveta”.

U nastavku, Lompar svedoči ispravnost Grifinove teorije postojanja generičkog fašizma na primeru palingeneze Dimitrija LJotića kroz njegove pozive na „vaskrsenje”, „ponovno rađanje Jugoslavije” i na „smenu starog, dekadentnog vremena novim”. Ovu komponentnu autor pripisuje kontradiktornom karakteru fašizma – istovreno i modernom i revolucionarnom – pozivajući se na Grifina koji smatra „samim tim što je revolucionaran, fašizam je nužno i moderan”. Drugi autori uz potvrđivanje palingenetskog mita, populizma i ultranacionalizma naglašavaju i druge osobenosti fašizma kao što su mit jedinstva, radikalna negacija marksizma i liberalizma, kao i kulturna revolucija.

Za autora Rastka Lompara je naročito značajan naučnik Stenli Pejn, koji razvija „drugačiji, ali ne suprotan model od Rodžera Grifina”. Naime, Pejn uvodi termine „primarno vitalističke filosofije”, „ekstremni elitizam”, „masovna mobilizacija”, kao i „vrednovanje nasilja kao sredstva za ostvarenje cilja”. Na kraju ovog dela knjige, Rastko Lompar zaključuje da po njegovom mišljenju „Zbor” Dimitrija LJotića jeste fašistički pokret, bez obzira što ni Grifin ni Pejn ne smatraju LJotićev pokret fašističkim, već ili radikalno desničarskim ili protofašističkim.

Ovakav zaključak je vrlo važan za vladajući narativ u našem narodu i državi, gde se Dimitrije LJotić nekritički proglašava radikalnim fašistom, pa čak i nacistom. Očigledno je da ga objektivna međunarodna naučna zajedenica nikako ne vidi kao nacistu, a pod vrlo uravnoteženim argumentima ga uslovno sagledava kao fašistu. Mogli bi da kažemo da je narativ da su „Srbi imali dva antifašistička pokreta u Drugog svetskom ratu” pogrešan, jer su zapravo imali dva antinacistička pokreta, dok je fašizam u Srbiji postojao u malom obimu.

Nakon što Rastko Lompar locira koordinate Dimitrija LJotića u teriji fašizma, bavi se odnosom fašizma i religije preko ključnih pojmova: politička religija, sakralizacija politike i klerikalni fašizam. Zaključci iz ovog poglavlja delimično su ponovljeni na samom kraju knjige, pod imenom Zaključak, kao koncentrat krucijalnih autorovih stavova. Autor precizno postavlja naučnu dilemu kada kaže: „Istovremeno, veliko pitanje i kontroverza jeste da li se fašizam video kao zamena za religiju ili zamenska religija”.

Za razliku od nacizma, gde su skoro svi jednoglasni u mišljenju da je nacionalsocijalizam bio politička religija, jer se „prezentovao na način koji je ličio na metode organizovanih crkava”, naučnici su podeljeni oko stava da li je i fašizam politička religija. Tako je SS podsećao na monaške redove, partija je obznanila sopstveni kalendar i praznike, posebne neopaganske ceremonije umesto hrišćanskih činova krštenja, venčanja i sahrana.

Lompar dalje navodi stav Emilija Đentilea koji „smatra fašizam prototipom političke religije”, navodeći krupnu razliku između sakralizacije politike kod fašizma i komunizma. Kod komunizma, Rastko Lompar tumači Đentilea, koji tvrdi da postoji borbena i kristalno jasna antireligioznost, gde se čak i na pojmovnom nivou izbegavaju metafore religijskog rečnika. Đentile definiše mogućnost dve različite sakralizacije politike, dokazujući da one nužno ne znače totalitarizam: građansku religiju i političku religiju.

Lompar takođe podseća na često pitanje „da li je fašizam primenjivao sakralizaciju politike ili je politizovao prethodno postojeću religiju?”, podvlačeći Ekmečićevu kritiku Đentileovog učenja, koji je smatrao da se tako umanjuje važnost podrške Katoličke crkve fašističkom režimu na vlasti.

Pojam „klerofašizam”

Daljim čitanjem knjige dolazimo do tumačenja pojma „klerikalni fašizam”, odnosno „klerofašizam”. Autor podseća da je ovaj termin 1922. godine skovao katolički sveštenik i političar Don Luiđi Sturco, „imajući u vidu one katoličke sveštenike koji su prihvatili fašizam i pokušali da ga pomire sa hrišćanskim vrednostima”. Zatim citira najprihatljiviju definiciju pojma „klerofašizam”, koju je osmislio Grifin: „klerikalni fašizam predstavlja kombinaciju dveju potencijalno suprotstavljenih ideoloških komponenata, ukrštanje i sintezu religije sa fašizmom”. Opisujući teorijske i istorijske aspekte ovog fenomena, autor posebno tumači njegovu primenu na odnos religije i ideologije u Nezavisnoj državi Hrvatskoj (NDH), kako na primeru nadbiskupa Stepinca, tako i na primeru nižeg sveštenstva u Rimokatoličkoj crkvi.

U pomenutom odeljku „Zaključak”, na kraju ovog vrednog dela, autor iznosi sopstveni stav u kome eksplicitno potvđuje da po njegovom mišljenju JNP „Zbor” nije bio klerikalnofašistički pokret. Kao potvrdu svog stava, on citira naučne radove Marije Faline koja se najviše bavila ovom tematikom. Još manje bi se „Zbor” mogao nazvati pravoslavno-hrišćanskim pokretom verskog fundametalizma, jer se verski fundamentalizam uvek vraća neukaljanim postulatima vere, odnosno njenim korenima, piše mladi Lompar.

Autor zatim zaključuje: „Naprotiv, Dimitrije LJotić je zagovarao svoju modernu i drugačiju koncepciju hrišćanstva, bez jasno izražene konfesionalne pripadnosti, iako mu je nesumnjivo pravoslavna crkva bila bliža”. Autor tvrdi da se JNP „Zbor” ne može nikako posmatrati ni kao pravoslavni klerikalnofašistički pokret, jer „Zbor nije ostvario taj stepen simbioze sa SPC da bi se mogao smatrati klerikalnofašističkim pokretom”. Autor, takođe, izražava otvorenu sumnju i prema interpretaciji političkog angažmana JNP „Zbor” kao politizovanog pravoslavlja i, pogotovo, izražava skepsu prema tumačenju pokreta Dimitrija LJotića kao „manifestacije pravoslavnog fundamentalizma”.

Integralni hrišćanin

Središnji deo knjige, pod nazivom „Ideologija”, govori o pogledu Dimitrija LJotića na religiju, kao i na religijski aspekt ideologije JNP „Zbor”. Kod teološkog nazora JNP Zbor, autor posebno obrađuje uticaj religijskih mislilaca na LJotića, zatim se bavi ideologijom integralnog hrišćanstva i, na kraju, obrađuje kontekst između evropskog fašizma i religije.

Kod uticaja ranohrišćanskih mislilaca na LJotića, Rastko Lompar posebno apostrofira uticaj blaženog Avgustina Hiponskog, jer je Dimitrije LJotić u mnogim člancima tvrdio da je ovaj episkog grada Hipona, koji je rođen u četvrtom veku nove ere, presudno uticao na njega. Obzirom da je Dimitrije LJotić prevashodno bio pragmatični političar, a ne teolog – što zaključuje Rastko Lompar – on je za osnovnu programsku maksimu proglasio misao koju je pripisao blaženom Avgustinu: „U onom što je nužno – jedinstvo, u onom što je rizično – sloboda, u svemu pak – ljubav”. Bez obzira što je ova misao pogrešno pripisana blaženom Avgustinu – nakon što je kasnijim tumačenjima utvrđeno da ove misli nema u njegovim delima – i tada i danas je na snazi uverenje da je njegova, pa ju je i Dimitrije LJotić prihvatio kao takvu.

Iako je Aurelije Avgustin rođen sredinom četvrtog veka na teritoriji današnjeg Alžira, dakle u doba jedinstvenog hrišćanstva i nekoliko vekova pre Velike šizme, njegovo učenje je prvo prihvatila Rimokatolička crkva i kanonizovala ga u sveca na samom početku 14. veka. Tokom srednjeg veka Pravoslavna crkva ne priznaje Avgustina za svetitelja, a preokret se dešava početkom 19. veka uz mnoge otpore, koji traju i do danas među pravoslavnim svetom. Narodnim rečnikom, Avgustin je mnogo više katolički nego pravoslavni svetac. Ovo je još jedan od niza dokaza da Dimitrije LJotić nikako nije mogao biti pravoslavni fundamentalista, već integralni hrišćanin koji, iako srcem pravoslavac, baštini mnoga učenja iz rimokatoličanstva.

U prilog ovoj tvrdnji ide i ispovest LJotićevog ličnog sekretara Boška Kostića, koju je pred smrt dao Dragoslavu Bokanu, navodeći omiljenu LJotićevu literaturu kojoj se uvek vraćao (bilo je reči o tome u prethodnom tekstu). Naime, Rastko Lompar zaključuje ovo poglavlje u stilu da je Dimitrije LJotić mnogo više koristio isticanje uticaja dela blaženog Avgustina na njegovu misao kao podlogu pragmatičnoj politici, nego što je to bilo u stvarnosti: „Mi smo skloniji da vidimo u citiranju Svetog Avgustina pokušaj ilustracije prethodno formiranog stava Dimitrija LJotića nego njegov izvor”.

Zatim sledi poglavlje o uticaju pravoslavnih mislilaca na ideje Dimitrija LJotića, sa akcentom na Lava Tolstoja i Nikolaja Berđajeva. U godinama pred početak Velikog rata, kada je Dimitrije LJotić bio student, politička filosofija Lava Tolstoja imala je veliki uticaj na srpsku omladinu. Podvlačimo da ove ideje nisu jednake osnovnim idejama iz Tolstojeve genijalne literature, već se izučavaju odvojeno. Po ovom Tolstojevom učenju, država je veštačka konstrukcija a jedini autoritet za istinskog hrišćanina je Bog.

Odavde proizilazi da se čovek-hrišćanin ne sme odupirati nikakvom zlu, odnosno da ga mora pasivno trpeti do uništenja. Ovu doktrinu o nesuprotstavljanju zlu – nazvanu kolokvijalno „hrišćanski anarhizam” – osudila je Ruska pravoslavna crkva i listom ruski pravoslavni mislioci. Lompar piše: „Smatrali su da on ignoriše stvarnost zla i da je istinsko hrišćansko postupanje ono koje se zlu suprotstavlja, a ne ono koje ga trpi”. Mladi LJotić je bio pod snažnim uticajem Tolstojeve doktrine, da odlučuje da eskivira vojsku, što opisuje i u sopstvenoj autobiografiji, podvlači Rastko Lompar.

Ipak, vremenom su se ove ideje počele kruniti kod mladog LJotića, da bi tokom kasnijeg boravka u Francuskoj, stekao „utisak da tolstojevski pogled na hrišćanstvo nešto krnji u Hristovoj ličnosti”. Tokom Velikog rata, u kome Dimitrije LJotić učestvuje sve vreme, on u celosti odbacuje doktrinu o nesuprotstavljanju zlu i nikada je više na zagovara. Lompar piše: „Kasnije je smatrao da on i njegovi sledbenici biju borbu protiv zla i da su upravo oni vojnici dobra”. Kasnija životna filosofija Dimitrija LJotića, koju je sprovodio sve do nasilne smrti – po tumačenju Dragoslava Bokana – po svemu je bliža učenju drugog ruskog mislioca, Ivana Iljina – s naglaskom na tvrdnju da se „ne treba suprotstavljati zlu drugim zlom, već se protiv zla treba boriti silom”.

Uticaj slavenofila

U nastavku knjige, Rastko Lompar piše o značajnom uticaju slavenofila i Nikolaja Berđajeva na misao Dimitrija LJotića, citirajući često doktorsku disertaciju Kristijana Kuržidlovskog na univerzitetu u Londonu. Uticaj slavenofilske misli se posebno oseća u učenju koje je osmislio Homjakov kroz „koncept zajednice (sabornosti)”, a koji je Dimitrije LJotić modifikovao kroz „koncept zadruge” kao idealne socijalne organizacije. Uticaj Berđajeva na Dimitrija LJotića je mnogo teže uočiti od slavenofilskog – piše Lompar tumačeći Kurždilovskog – ali se prevashodno uočava u poimanju slobode i u koceptu „Bogočoveka”.

Autor podvlači da u veoma obimnom korpusu političkih spisa, Dimitrije LJotić uopšte ne pominje ni na jednom mestu Berđajeva, a u isto vreme piše o autorima koje je čitao. Zato zaključuje da „tvrdnje o uticajima slavenofila i Berđajeva na Dimitrija LJotića ostaju u potpunosti nepotvrđene”, pa nastavlja na ovu temu: „U izvesnoj meri se može govoriti o sličnosti i paralelizmu kod nekih ideja Dimitrija LJotića i Nikolaja Berđajeva”.

Kada je reč o uticaju katoličkih mislilaca na Dimitrija LJotića, stvari stoje mnogo konkretnije i vidljivije. Kada se kao student zaljubio u Francusku, Dimitrije LJotić je oberučke prihvatio i njenu kulturu. Omiljeni mislilac mu je bio Blez Paskal – o kome je LJotić često pisao – i čiju knjigu Misli je nosio u džepu svoje oficirske bluze tokom Velikog rata. Lompar piše: „Paskalova misao da mi ne spoznajemo istinu samo razumom, već i srcem – LJotiću je služila kao kredo”. Pored Paskala, jasno je da je Dimitrije LJotić čitao i Žozefa de Mestra, kao i druge katoličke autore poput Svetog Franje Salskog, vladike Fenelona i Tome Kempijskog.

U političkoj misli Dimitrija LJotića ekumenski mislioci su odigrali ulogu kojom se bolje razume njegovo kasnije delovanje. LJotić je bio član ekumenskog društva „Hrišćanska zajednica studenata” (HZS), a tokom svog boravka u ovoj organizaciji susreo se lično sa sekretarom organizacije DŽonom Motom, poznatim svetskim ekumenistom. Iako autor opširno piše o svemu – navodeći čitav niz citata iz istoriografije – za nas bi bilo više nego dovoljno da zaključimo kako je Dimitrije LJotić prvenstveno bio po ubeđenju „integralni hrišćanin”. Kako piše Lompar, ovaj termin je 1978. godine skovao teolog i jedan od najznačajnjih zboraša, Đoko Slijepčević, napisavši da je LJotić „po crkveno-verskom i užem nacionalnom opredeljenju… pravoslavni Srbin, ali je u širem smislu bio integralni hrišćanin i ubeđeni Jugosloven”.

U praksi, na učenje Dimitrija LJotića uticao je najviše odnos između fašizma i religije u dve velike evropske države: Francuska i Nemačka. Autor Lompar se poziva na mišljenje Vasilija Dragosavljevića – koji je smatrao da je Dimitrije LJotić preuzeo „klerikalizam” od  Šarla Morasa – odnosno francuske desničarske reakcionarne tradicije. Ako je ova ideologija bila uticajna na LJotića, zaključuje Lompar, onda „integralistički pogled na hrišćanstvo nije mogao biti preuzet od nje”. Šarl Moras i njegovi francuski rekcionarni mislioci bili su bigotni katolici koji su progonili protestante, zaključuje Lompar, dovodeći u sumnju Dragosavljevićeve tvrdnje. Kada je reč o drugoj evropskoj državi – Nemačkoj, autor se posebno bavi delom Ričarda Stajgman-Gala koji preko „pozitivnog hrišćanstva” objašnjava razloge zašto ogromna većina nacista u ono vreme nije videla ono što je danas očigledno: suprotnost između nacističke ideologije i hrišćanskih vrednosti. –„”

Pročišćavajuća revolucija

U nastavku knjige nalaze se veoma važna, praktično krucijalna poglavlja – grupno naslovljena „Religijski aspekt ideologije Dimitrija LJotića” – bez čijeg izučavanja je nemoguće precizno tumačiti kasniju istorijsku ulogu Dimitrija LJotića i JNP „Zbor”, odnosno Srpskog dobrovoljačkog korpusa, tokom Drugog svetskog rata. Ključni termini na kojima se bazira učenje Dimitrija LJotića su „vaskrsenje nacije”, „vojska smene” i „pročišćujuća revolucija”.

Krovni pojam na kojem LJotić temelji državno uređenje je „Božanska trijada: Bog, kralj i domaćin” – a takvoj državi Dimitrije LJotić daje organski karater, odnosno sagledava je kao organizam. LJotić i njegovi sledbenici su smatrali da žive u vremenu dekadencije i nemorala, pa je paligenetički impuls „obnove i vaskrsa” bio veoma izražen kod njih. Rastko Lompar piše: „’Zbor’ je, za razliku od ostalih, u prvi plan svoje ideologije stavljao ponovno rođenje nacije – njeno vaskrsenje”. U nastavku, autor konstatuje: „…autoritet za zadatak preporoda Jugoslavije crpljen je iz dva izvora: sa jedne strane od Boga, a sa druge strane iz svesti o vremenu, odnosno istorijskom trenutku, u kojem se nalaze”.

Pod „vojskom smene”, Dimitrije LJotić – služeći se Biblijom – objašnjava nasušnu potrebu kovanja novog čoveka. Na osnovu snage sopstvenog ubeđenja, Lompar piše: „Zapravo, u ‘Zboru’ je postojala gotovo iracionalna vera u to da će snaga ubeđenja biti dovoljna da se preokret ostvari”. Novi ljudi koji će doneti preokret, smatrao je LJotić, moraju biti ratnici. Oni se moraju regrutovati među mladim naraštajem. Autor piše: „Stoga je velika pažnja poklanjana omladini. ‘Zbor’ je uspeo da ostvari snažan uticaj na srednjoškolsku omladinu”.

Kod objašnjavanja termina „pročišćavajuća revolucija”, Dimitrije LJotić koristi metaforu o „odsecanju zaraženog, gangrenoznog uda, da bi ostatak tela mogao da preživi… ‘Zboru’ je pripala uloga mača, ili hiruškog noža, koji će to odsecanje izvršiti”. Autor navodi neke od LJotićevih misli iz dela Samo napred, koji između ostalog kaže: „Mi smo gromovi koji će spržiti korupcionaše, klikaše, profitere, ćardžije. Mi smo borci za novu Jugoslaviju.” Na kraju ovog poglavlja u knjizi, Lompar zaključuje: „Iako je ‘Zbor’ pazio da ne preteruje sa pozivima na fizičko nasilje tokom postojanja Kraljevine Jugoslavije, jasno je da je u ideologiji ‘Zbora’ nasilje bilo posmatrano kao jedno od sredstava regeneracije društva.”

„Božanska trijada” u političkom učenju Dimitrija LJotića zasnivala se na preporodu naroda i ostvarenju organske države, ustrojene na vertikali „Bog – kralj – domaćin”. Pripadnici „Zbora” su izraziti suverenisti i po njima bi ovakvo uređenje obavezno bilo lišeno stranih uticaja, odnosno „tuđinštine”. Dimitrije LJotić je naročito kritikovao grad i građansko društvo, koje je, kako piše Lompar „smatrao devijantnim i mekanim, te ga kontrastirao zdravoj seoskoj patrijahalnoj zajednici”. LJotićevo državno uređenje odlikuje „svest o najednakosti ljudi”, jer je on jednakost smatrao „lažnim produktom Francuske revolucije, bez potvrde u prirodi”.

Sa druge strane, Dimitrije LJotić je isticao hijerarhiju, uz prateću kritiku tradicionalnog plemstva i građanske elite, zagovarajući sopstveni princip elitizma. Lompar navodi: „Elitizam u političkoj misli Dimitrija LJotića je stoga voluntaristički, a ne esencijalan. Elitu karakteriše snaga ubeđenja, autoritet i spremnost na žrtvu, a ne roditeljska krv”. Kamen temeljac LJotićevog uverenja je Bog. Jedan od najcenjenijih zboraša Velibor Jonić piše: „Isto tako, intelektualac ateista je nemoćan da spozna istinu i ostaje samo kulturni varvarin”.

Rastko Lompar citira Dimitrija LJotića kada ovaj kaže da se ne sme ogrešiti o Boga, „bez koga su ljudi, pa i kraljevi, ništa drugo do životinje”. U učenju Dimitrija LJotića, značaj kralja kao oca nacije i države dodatno je ojačan njegovim porodičnim odnosima sa domom Karađorđevića. Autor piše: „U ideologiji ‘Zbora’ monarhija je bila preduslov o kojem se nije raspravljalo, ali o kojem se nije mnogo ni pisalo”.  Za Dimitrija LJotića, „kralj je neprikosnoven, čovek čija je glavna uloga bila služenje drugome i obezbeđivanje reda u državi”.

Treći stub LJotićevog svetonazora bio je domaćin, odnosno „patrijarh šire porodice, koji je imao istu odgovornost prema svojim ukućanima kao kralj u državi, ili Bog u vaseljeni”. Rastko Lompar piše: „Uzor za ovakvo ustrojstvo preuzet je iz patrijahalne sredine sela. Kritike seoskog života odbacivane su kao neosnovane i plod pogrešnih uzora. Selo je predstavljano kao izvor života i snage…” Po ovoj ideologiji, domaćinsko ustrojstvo se baziralo na prirodnoj, „zdravoj” porodici, na braku među supružnicima, naravno, braku između muškarca i žene. Ovakav brak je za LJotića bio organskog karaktera, snabdeven moralom, pa je zato bio neuporedivo jači od građanskog braka. Dimitrije LJotić je bio konzervativnih shvatanja i smatrao je da je osnovni zadatak žene materinstvo i staranje o porodici. JNP „Zbor” je bio protivnik proširenja glasačkog prava na žensku populaciju.

Neprijatelji „Zbora”

Ne bi bilo moguće razumeti političku filosofiju Dimitrija LJotića bez objašnjenja fenomena „drugosti” u njoj, odnosno bez tumačenja tri osnovna neprijatelja „Zbora”:

1. kapitalizam i demokratija (danas se odomaćio termin „liberalna demokratija”),
2. komunizam i
3. Jevreji.

Početna kritika Dimitrija LJotića odnosila se na stari kapitalistički poredak, koji je proizvodio nenarodne režime i ugnjetavao poljoprivrednike, u kome je običan čovek uvek bio podređen interesima krupnog kapitala. Vremenom je ova vrednosna opservacija sa levih pozicija poprimala i dublje ideološke karakteristike, klizeći sve više prema desnom polu. Tako je Dimitrije LJotić pisao: „Kapitalizam je prekinuo organski razvitak društva, ali nije uništio duh organskog shvatanja”. Autor Lompar piše o LJotićevom pogledu na kapitalizam i demokratiju: „Navodio je da je kapitalizam, kao ekonomski sistem, stvorio parlamentarnu/liberalnu demokratiju kao svoj politički sistem… Smatrao je da kapitalizam i demokratija nisu prirodne trorevine ljudskog društva, već da su nametnuti društvu… Staleško uređenje, za razliku od njih, prirodna je tvorevina”.

Dimitrije LJotić piše: „Država živi od staleža, a stranke žive od države”, zalažući se tako za esnafsko-staleški parlament umesto partijsko-političkog. Autor Lompar navodi i vrednosno-ideološku kritiku liberalnih demokratija u delima Dimitrija LJotića: „Kapitalizam je poistovećivan sa plutokratijom i trijumfom materijalizma nad ljudskim duhom”. NJegova kritika liberalne demokratije je bila višeslojna i sveobuhvatna, te je smatrao da političke stranke u takvom sistemu ne mogu biti adekvatni predstavnici naroda, već uzurpatori narodne vlasti. Lompar piše: „LJotić je kritikovao i samu podelu na tri grane vlasti” (izvršna, zakonodavna i sudska), jer je osporavao elementarnu logiku ovog sistema upravljanja državom. Bio je ubeđen da liberalna demokratija nužno vodi odabiru loših ljudi na vrh države, jer se „autoritet ne stavlja na glasanje”.

Kritika komunizma čini značajan deo LJotićevog učenja, i pored istorijske činjenice da potiče iz porodice koja je imala čvrste veze sa Svetozarom Markovićem. LJotić je bio temeljni kritičar ekonomske doktrine komunizma, piše Lompar i dodaje: „Dimitrije LJotić je kritikovao i društvenu suštinu komunističke ideologije. Smatrao je da komunizam dovodi do urušavanja porodice, društva i Božjeg poretka.” Za svoju misiju je odabrao pobedu protiv komunističke prakse na originalni način: „Hristom poraziti Marksa i njegove demone bio je put ‘Zbora’”.

Lompar piše dalje o LJotićevoj kritici komunizma: „Svestan dubokih rusofilskih osećanja jugoslovenske (srpske) javnosti, LJotić je nastojao da razdvoji staru ‘prijateljsku i bratsku’ Rusiju od nove Rusije. On i njegovi sledbenici istupali su i protiv popularnog imena ‘Sovjetska Rusija’, navodeći da je pravo ime SSSR-a ‘Sovjetija’. Zato je LJotić često navodio da on, kada bi došao na vlast, ne bi ubijao i progonio komuniste, već bi ih o trošku države slao u SSSR, da se tamo na licu mesta, u dodiru sa stvarnošću, uvere u sopstvene zablude”.

Stav prema Jevrejima

Već smo napomenuli da su Jevreji (odnosno jevrejstvo) bili treća neprijateljska kolona za pristalice ‘Zbora’, pored liberalne demokratije i komunizma. Veoma je zanimljiva i studiozna činjenica da je Dimitrije LJotić pre skoro 100 godina smatrao da su svo troje bili jedinstveni front! Iako nikada nije tačno dokazao organsku vezu između liberalne demokratije, komunizma i jevrejstva, lako je uočljiva činjenica da je Dimitrije LJotić, na neki njemu svojstven propagandni i jurodiv način, predvideo mračne obrise današnjice oslikane u „Sekti bogataša” i dubokoj državi.

„Jedan od retkih aspekata oko kojih se praktično svi istraživači ideologije Dimitrija LJotića slažu jeste njegov antisemitizam”, piše Rastko Lompar i dodaje: „Istovremeno, konsenzus postoji i oko toga da se antisemitski naboj kod Dimitrija LJotića i ‘Zbora’ razlikovao od nacionalsocijalističkog”. Autor podseća da po nemačkim izvorima LJotić „nije prijatelj rasnog antisemitizma, više je antisemita na tzv. duhovnoj bazi”.

Po mom mišljenju, pored niza istraživača koje je Lompar citirao i proučavao u vezi antisemitizma ‘Zbora’, najviše pažnje su privukla tri autora:

1. Jovan Bajford koji je smatrao da LJotićev antisemitizam „iako snažan, nije bio rasno motivisan”.
2. Holm Zundhauzen koji je tvrdio da je „LJotićev antisemitizam imao opsesivni karakter, ali da nije poprimao rasne tonove, te da stoga podseća na klasičan hrišćanski antijudaizam” (ovo je verovatno najpreciznija odrednica).
3. Mirko Bojić koji je stajao na stanovištu da je LJotić antisemitizam preuzeo od fransuskog desničara Šarla Morasa, antisemitske tradicije hrišćanske crkve i ruskih beloemigranata.

U svojim delima, Dimitrije LJotić je sa jedne strane pokazivao divljenje prema Jevrejima, a sa druge strane je propovedao oprez i strah od njih. Lompar dalje piše: „Dimitrije LJotić je navodio koja je osnovna osobina Jevreja kao naroda. Po njegovom mišljenju, oni su dvoličan, odnosno pritvoran narod.” Dimitrije LJotić nikada nije zagovarao zatvaranje ili uništenje jevrejskog naroda, ali je pod rešenjem „jevrejskog pitanja” smatrao iseljenje Jevreja iz države.

Lompar parafrazira Dimitrija LJotića: „Samo u slučaju da žive u sopstvenoj državi, prepušteni sami sebi, oni će moći da se okanu svojih parazitskih sklonosti”. Kako je vreme odmicalo, tako se postepeno pojačavala antisemitska retorika Dimitrija LJotića, naročito tokom Drugog svetskog rata. Poseban akcenat je bio na „svetsku jevrejsku zaveru” i njihovu nameru da uspostave globalnu dominaciju.

Nakon vojnog kolapsa Kraljevine Jugoslavije, nastupa okupacija Srbije u kojoj JNP „Zbor” dobija neuporedivo veći značaj, učestvujući u podeli moći. Lompar piše: „Pravi ispit zboraškog antisemitizma bilo je njihovo postupanje prema Jevrejima tokom okupacije”. Po pisanim izvorima proljotićevske inteligencije, Dimitrije LJotić je često protestovao kod Nemaca zbog njihovog tretiranja Jevreja. Lompar je skeptičan prema ovim tvrdnjama, jer ne postoji nikakav zvanični dokument kao pisani istorijski dokaz o tome.

Sa druge strane, Rastko Lompar navodi neke istorijske izvore koji govore o denuncijacijama skrivenih Jevreja od strane „Zbora”, a u nekim slučajevima i o hapšenju i predavanju Nemcima. Međutim, Lompar takođe zaključuje: ‘U izvorima nema podataka o pogromima koji su zboraši ili bilo koji drugi srpski organi izvršili nad Jevrejima’. Sama ta činjenica veoma je važna, ukoliko se posmatra situacija u okruženju” (ovde Lompar verovatno misli na masovno ubijanje Jevreja u NDH, kao i u Rumuniji!).

Etiketa fašiste

Jedno od ključnih mesta za pravilno tumačenje istorijske uloge Dimitrija LJotića predstavlja njegova veza sa fašizmom i hitlerizmom (nacionalsocijalizmom). Rastko Lompar piše o optužbama prema LJotiću da je fašista, u vreme pre Drugog svetskog rata: „Svestan snažnog pritiska i velike snage te optužbe, jer je u Kraljevini Jugoslaviji biti fašista automatski značilo i biti protiv države, Dimitrije LJotić se od fašizma morao ograditi”. NJegov najčuveniji programski tekst na tu temu nosi naslov „Ni fašizam, ni hitlerizam” iz 1936. godine.

U početnom delu ove ideološke „biblije ‘Zbora’”, LJotić priznaje da, između njegovog pokreta sa jedne strane i fašizma i hitlerizma sa druge strane, postoje neke „privredne sličnosti”, kada je reč o prevaziđenosti koncepta liberalne demokratije. Takođe se slaže da sa ova dva pokreta privatni interesi moraju biti podređeni opštim interesima zajednice. Onda nabraja ključne razlike među njima. „Zbor” je samosvojstven pokret ravnopravno rođen od mnogih ljudi, a fašizam i hitlerizam su tuđi pokreti stvoreni u glavi jednog čoveka (Musolija i Hitlera). Zatim, oba ova pokreta nastaju kao mutacije „paganskih pokreta” staroga Rima i drevnih Germana, a „Zbor” na konceptu integralnog hrišćanstva.

Za dalje razlike, Rastko Lompar citira LJotića: „Fašizam je deifikacija – oboženje države. Hitlerizam je deifikacija – oboženje rase”. Sloveni kao Hrišćani smatraju da nad rasom i državom postoje mnogo veće vrednosti. Takođe, LJotić piše da je svetinja fašizma ‘sebičnost’, a hitlerizma ‘tevtonski bes’, dok je ‘Zboru’ svetinja hrišćanstvo. Ove razlike – kao i još neke u tekstu – smatrane su kao nepremostive. Zboraši imaju i drugačiji pogled na državu, jer je država Zbora ‘slovenska, seljačka zadružna i hrišćanska’”.

Lompar takođe navodi deo iz programskog teksta „Zbora” „Staleška država” u kome jasno piše: „Nije nam potreban ni fašizam ni rasizam”. Dimitrije LJotić čak dospeva u kartoteku državnih neprijatelja Trećeg rajha zbog velikojugoslovenskog stava. Sopstveni antipod na političkoj sceni, Dimitrije LJotić pronalazi u Jugoslovenskoj radikalnoj zajednici Milana Stojadinovića, koga imenuje kao slugu fašizma u čuvenoj brošuri Poruka fašističkom šegrtu. Lompar piše: „Doista, jedna od odlika fašističkog nacionalizma je snažna, ekspanzionistička imperijalna komponenta… Nacionalizam ‘Zbora’ ne bi se mogao nazvati ekspanzionističkim, niti imperijalnim. Dimitrije LJotić izražavao je nezadovoljstvo zbog slabosti ‘Lige naroda’, ali nije zagovarao njeno napuštanje, niti izražavao prezir prema njoj na način na koji su to činili nacizam i fašizam”.

Odnos prema Hitleru

Zanimljivo je da Dimitrije LJotić nikada i nigde nije prihvatao podelu na niže i više rase, na vrednije i manje vredne ljude. Lompar piše: „On je bio ubeđeni slavenofil, ali nije smatrao slovensku rasu nadmoćnijom”, a potom naglašava: „Dimitrije LJotić nije pokazivao veliko interesovanje za eugeniku, rasnu čistoću i biološki karakter naroda. Za njega je čistoća nacije bilo pitanje duha i morala, a ne krvi i porekla”. Međutim, tokom svoje karijere, Dimitrije LJotić je sve do prinudne smrti 1945. godine posvećivao najveću pažnju Adolfu Hitleru i nacionalsocijalizmu, čak veću nego njegovom duhovnom mentoru Šarlu Morasu.

Rastko Lompar smatra da je ova razmišljanja nemoguće posmatrati jednolinijski i kaže: „U njegovoj analizi prepliću se momenti potpunog divljenja nacizmu sa racionalnim opservacijama i lucidnim kritikama”. U početnoj fazi tokom 1934-1935. godine preovladavaju sumnja i kritika hitlerizma, a kako vreme prolazi tako i polako raste vera u ‘Hitlerov put’, ali i tokom tog vremena sa povremenim kritikama. Ipak, u godinama pred rat, Dimitrije LJotić hvali u svojim člancima Adolfa Hitlera kao, na primer, u tekstu „Naš nacionalizam”, kada piše: „Hitler je kao čovek izuzetno retka pojava. Duboko misaon i genijalan, organizator, heroj i apostol, on odista fascinira svoj narod”.

Početak Drugog svetskog rata čini i prekretnicu u stavu Dimitrija LJotića prema Hitleru. On se veoma plašio dolazećeg rata kao potpunog kraja hrišćanstva, odnosno kolapsa hrišćanske kulture i civilizacije. Lompar piše: „Taj rat će, upozoravao je LJotić, voditi varvarstvu”. Zato Dimitrije LJotić zagovara strogu jugoslovensku neutralnost. Autor dalje piše: „Kada je rat počeo, u LJotiću je prevladala svest o nemačkoj krivici… Adolf Hitler je izazvao rat i time zapravo pomogao boljševizmu i jevrejstvu da trijumfuju”.

Tada Dimitrije LJotić zaključuje da su „Adolf Hitler i Benito Musolini zapravo nesvesni jevrejski agenti”, odnosno optužuje ih za svetsko-istorijsku kratkovidost. Nakon odluke na početku Drugog svetskog rata da sarađuje sa okupatorima, Dimitrije LJotić svoje pisanje i delovanje usklađuje sa nemačkom ratnom propagandom. Preko radija hvali nemačko ponašanje prema Srbima i pokušava da opravda nemačke represalije. Do kraja rata objavljuje tekstove u kojima prognozira nemačku pobedu. Ovo je period delovanja Dimitrija LJotića koji je najviše izložen istorijskoj kritici.

Konkordatska kriza

Treći deo knjige, nazvan „Praksa”, govori o istorijskom kontinuitetu u delovanju Dimitrija LJotića, ali kroz odnose sa verskim zajednicama, kako u Kraljevini Jugoslaviji tako i tokom nemačke okupacije. Dakle, autor se nije bavio klasičnom istorigrafijom „Zbora” ili Srpskog dobrovoljačkog korpusa, odnosno njegovim vojnim formacijama i borbama tokom rata, kao što je to činio Miloslav Samardžić u njegovim knjigama o ravnogorskoj istoriji. Zato u razmatranje autora nisu ušla mnoga retrospektivna ili autobiografska dela nekih pripadnika Srpskog dobrovoljačkog korpusa, poput četvorotomnog romana Na prelomu autora Save Jankovića, čiji je ratni komandant bio general Kosta Mušicki.

Rastko Lompar se tematski držao naslova sopstvenog dela da bi rasvetlio prvenstveno istorijski profil samog Dimitrija LJotića, kao mislioca i pragmatičnog političara. U tom duhu se koncentrisao na neke od prelomnih istorijskih događanja, da bi preko njih rasvetlio istorijski odnos Dimitrija LJotića sa teološkim zajednicama. U prethodnom delu teksta, neke od tih događanja i neke od izrečenih stavova smo već dotakli, tako da ćemo se kroz prikaz sadržaja Lomparove knjige baviti od predratnog perioda samo konkordatskom krizom, a od ratnog perioda prvenstveno odnosom Dimitrija LJotića prema genocidu u NDH. Uz sve ovo, osvetlićemo Lomparova istraživanja o kompleksnom istorijskom odnosu Dimitrija LJotića i episkopa Nikolaja Velimirovića.

Odnos Dimitrija LJotića prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi (SPC) do konkordatske krize bio je interakcija uglednog verujućeg intelektualca prema svojoj matičnoj crkvi. Rastko Lompar piše da je veoma teško utvrditi stvarni ugled tokom toga perioda koji je imao Dimitrije LJotić u SPC, jer nema značajnijih pisanih tragova. Skoro je izvesno da je održavao dobre odnose sa episkopom Venijaminom, kao i da je bio veoma aktivan u crkvenom životu. Lompar piše: „Dimitrije LJotić je više puta izabran za predsednika smederevske crkvene opštine i na tom mestu je ostao do početka rata. Posebno je, kao najpobožniji građanin Smedereva, bio angažovan na radovima na smederevskoj crkvi, koji su završeni 1936. godine. LJotić je smatrao da ima duboku povezanost sa tom crkvom, jer je jedan od najzaslužnijih za njenu izgradnju bio njegov deda Dimitrije”.

Sve vreme svoga angažmana, Dimitrije LJotić je, kao političar, podržavao one delove SPC koji su bili najveći protivnici komunizma. Rastko Lompar piše: „Iako je SPC – kao i svaka druga crkva – bila antikomunistički nastrojena, ‘Zbor’ i njegovi pripadnici su smatrali da je nedovoljno aktivna na suzbijanju i osudi komunizma”. S druge strane, odnos Dimitrija LJotića prema Rimokatoličkoj crkvi (RKC) nije imao pragmatičnu komponentu kao u slučaju SPC, već odnos poštovanja sa distance. Lompar piše: „Od prvog susreta Dimitrija LJotića sa katoličkom sredinom u Parizu 1913. godine, u njemu se razvilo veliko divljenje za Katoličku crkvu”.

Pošto je bio ubeđeni integralni hrišćanin, on je uvek nastojao da se osloni na pozitivnu stranu katoličke teologije. Međutim, Dimitrije LJotić nije bio slep na opasnosti koje su njegovoj Jugoslaviji sledile od strane katoličkog sveštenstva. Lompar piše: „Prenosio je da su često u Dalmaciji nosioci antijugoslovenskih osećanja bili upravo sveštenici”. Ipak se uzdržavao od čestog kritikovanja RKC, pokušavajući tako da pronađe način da ga ona prihvati”. Ključni trenutak i najveće iskušenje za Dimitrija LJotića u njegovoj doktrini integralnog hrišćanstva i jugoslovenstva, bila je Konkordatska kriza. Tekst Konkordata je podnesen Narodnoj skupštini na usvajanje u novembru 1936. godine, a od tada kreće nezadovoljstvo SPC ovim dokumentom.

Lompar piše: „Patrijarh Varnava uputio je otvoreno pismo predsedniku Vlade Milanu Stojadinoviću, u kojem je izneo mišljenje da je predlog Konkordata ne samo protivan interesima SPC, nego i države. Najveći protivnici potpisivanja Konkordata bili su episkopi Irinej i Nikolaj (Velimirović)”. Lompar piše pred kakvim ispitom se našla ideologija Dimitrija LJotića na ovoj istorijskoj raskrsnici, i navodi da je Konkordatska kriza „na pravi način i demonstrirala iluzornost inegralnohrišćanske prakse”. LJotić se nalazi na samoj raskrsnici, razumevajući da ne sme ostati neopredeljen.

Autor piše: „Situacija je bila do te mere polarizovana da se morao odlučiti ili da podrži Konkordat ili da mu se suprotstavi… Dimitrije LJotić je shvatio da je jedini put kojim ‘Zbor’ mora krenuti je protivljenje Konkordatu, konfrontacija Stojadinovićem režimu i oslanjanje na SPC, pogotovu na njen najratoborniji deo”. Dimitrije LJotić izdaje članovima „Zbora” instrukcije da se maksimalno uključuju u borbu protiv Konkordata, i kreće sa oštrom kritikom istog – ali oštricu svoga napada usmerava prvenstveno prema režimu Milana Stojadinovića – a ne prema rimokatoličkoj crkvi (RKC). Bez obzira na prethodno delovanje, odnosi između „Zbora” i RKC se pogoršavaju. Sa druge strane, oštrom kritikom Konkordata Dimitrije LJotić ostvaruje istorijski najčvršće veze sa SPC, posebno sa episkopoima Nikolajem i Venijaminom. U isto vreme počinje državna represalija prema njemu i pripadnicima „Zbora”, što će trajati sve do okupacije države.

Pritisak na SPC

Naredno poglavlje Rastko Lompar otvara na sledeći način: „Za pobednike u građanskom ratu – jugoslovenske komuniste – krivica Dimitrija LJotića i njegovih sledbenika bila je nedvosmislena i utvrđena”, da bi u nastavku autor pisao o insistiranju komunističkih vlasti na najtešnjim vezama LJotića i SPC kao „oružju pritiska na SPC.” Ključni aspekt dokazivanja te veze bilo je isticanje, doduše ne bez razloga, veze Dimitrija LJotića sa episkopom Nikolajem Velimirovićem. Odluka da se episkopu Nikolaju oduzme državljanstvo FNRJ obrazložena je netačnom tvrdnjom da je on navodno pripadao „Zboru”. Postoji mnogo netačnosti i nedoslednosti u tumačenju prirode odnosa episkopa Nikolaja Velimirovića i Dimitrija LJotića – od onih koji ističu da je LJotić vešto manipulisao Nikolajem, pa do onih koji tvrde da je LJotić bio „produžena ruka” episkopa Nikolaja.

Za Lomparovu knjigu podjednako je bilo važno tumačenje antisemitizma ove dvojice, odnosno komparativno upoređenje ova dva antisemitizma. Zato Rastko Lompar oprezno pravi razliku kada kaže: „Velimirovićev antisemitizam se pre može razumeti kao varijacija hrišćanskog antijudaizma, isprepletanog sa devetnaestovekovnim predrasudama prema Jevrejima, dok je LJotićev antisemitizam, pak, moderniji i sekularniji, iako ni on nije prihvatio rasnu doktrinu nacista”.

Bliski odnosi između episkopa Nikolaja Velimirovića i Dimitrija LJotića traju sve do 27. marta 1941. godine, kada se razilaze nakon dijametralno suprotnog stava u tumačenju ovog događaja. Isto važi i za celokupnu SPC, jer su se bukvalno svi episkopi izrazili protiv pakta Jugoslavije sa Osovinom (najžešći su bili episkopi Nikolaj i Irinej). Dimitrije LJotić je branio kneževu odluku da pristupi paktu i u pismu Patrijarhu Gavrilu Dožiću upozorio na strašne posledice odbijanja. Uzalud, SPC se jasno opredelila za Saveznike i protiv sporazuma sa Osovinom. Udaljenje Dimitrija LJotića i SPC nakon martovskog puča, trajalo je tokom čitavog rata, sve do njegove smrti. Nakon svega, SPC odlazi u nemilost nemačkih okupacionih vlasti, a Dimitrije LJotić postaje zvanični nemački saradnik, odnosno kolaboracionista.

Genocid u NDH

Masovni zločini ustaškog pokreta postaju poznati u okupiranoj Srbiji od maja 1941. godine, na osnovu leševa koji plove Savom i na osnovu svedočenja izbeglica koje su uspele da se spasu prelazeći preko Drine. Tako i Dimitrije LJotić postaje upoznat sa razmerama stradanja srpskog naroda u NDH. Lompar piše: „Međutim, kolaboracionistička uprava nije bila u mogućnosti da nešto dramatično preduzme po tom pitanju. Ona se prevashodno angažovala u prihvatanju i pomaganju hiljada izbeglica. NJihove mogućnosti da utiču i pomognu svoje sunarodnike u NDH bile su ograničene na apele kod nemačkih organa, i sporadično pomaganje ustaničkih, isključivo ravnogorskih, odreda preko Drine”.

Iako kasnije zboraške apologete preuveličavaju angažovanje Dimitrija LJotića u sprečavanju genocida u NDH, Lompar potvrđuje: „Većina njihovih tvrdnji potvrđena je arhivskim izvorima. Od samog početka masovnih ubijanja u NDH, Dimitrije LJotić bio je uključen u napore da se oni zaustave, ili makar obelodane”. Sa jedne strane, po tvrdnji Boška Kostića, LJotić je bio toliko potresen patnjama Srba u NDH da je razmišljao da se odmetne u šumu, dok sa druge strane, kako Lompar podvlači, „uprkos svemu, kod Dimitrija LJotića i njegovih sledbenika, Jugoslavija je bila najveća vrednost. Ni stotine hiljada mrtvih Srba nisu ga mogle razuveriti od toga da je Jugoslavija nužna i moguća, kao i da je integralnohrišćanski pogled na religiju jedini ispravan”. Ovakav njegov stav mnogima nije bio razumljiv, naročito ako se uzme u obzir da je Dimitrije LJotić bio saradnik Nemaca, koji su i u NDH imali gospodarsku ulogu.

Za vreme rata, episkop Nikolaj je bio zatočen u LJubostinji, gde je održavao stalne veze sa ravnogorskim pokretom, i gde ga je posećivao general Trifunović (šifrovano ime: dr Onja). Krajem septembra 1944. godine, episkop Nikolaj je prebačen zajedno sa patrijarhom Gavrilom u logor „Dahau” u Nemačkoj. U slično vreme, Dimitrije LJotić zajedno sa sopstvenim borcima napušta teritoriju Srbije i odlazi u Sloveniju. Tamo gine 23. aprila 1945. godine u saobraćajnoj nesreći kod Ajdovščine. Na obredu govor drži episkop Nikolaj – što potvrđuje autor Rastko Lompar, premda je postojalo mnogo kontroverzi u javnosti oko ovog pitanja. U daljem toku knjige, Rastko Lompar piše o autentičnosti samog govora Nikolaja Velimirovića, pošto je i ova tema decenijama predmet sporenja među mnogim ljotićevcima i anti-ljotićevcima.

Ključni stavovi

Tako dolazimo do samog poglavlja „Zaključak” u knjizi mladog autora Rastka Lompara, gde on  izvlači najvažnije zaključke i sublimira čitaocu izvedene stavove o intelektualnom portretu i istorijskoj ulozi Dimitrija LJotića, kao i ulozi pokreta „Zbor”:

1. Lompar smatra da je LJotić, ipak, sakralizovao politiku u kojoj je nacija taj sekularni entitet koji je sakralizovan. Po LJotiću, nacija je jedina stepenica ljudima do Boga. Lompar piše: „Ona je predstavljena kao organizam, a remećenje njenog ‘normalnog’ funkcionisanja je označeno kao bogohulni čin, odnosno greh”. Tako su sastavni elementi političke religije „Zbora”: sakralizacija nacionalizma, vera u preporod i vaskrs, duhovno zajedništvo, sveprisutnost religijske simbolike i kult Dimitrija LJotića.
2. Lompar kaže da je kult Dimitrija LJotića izuzetno važan element političke religije „Zbora”, koji čini, kao i u drugim fašističkim pokretima, otelotvorenje ideje „Zbora” i njenu personifikaciju. Lompar piše: „Ali za razliku od Musolinija, koji je predstavljen kao ratar i najveći ratnik, odnosno kao otelotvorenje fašističkog muškarca ratnika, Dimitrije LJotić je slikan drugačije”. NJegov lik je portret smernog i skromnog čoveka, brižno zagledanog u daljinu, nastalog iz pravoslavo-liturgijske etike. On je pobožan, u glavi mu odzvanjaju liturgijska poenja, ali mu u srcu gori plamen nacije. NJegov kult je ovaploćenje religijskog „učitelja” preuzet iz Novog zaveta, pa je razumljivo da su ga zboraši upravo tako i zvali – učitelj.
3. Lompar oprezno zaključuje da „Zbor” jeste bio fašistički pokret, iako se njegova ideologija i njegova praksa nisu u nekim bitnim aspektima poklapali sa osnovnim postulatima fašizma. Zbor nikako nije mogao biti pokret nacionalsocijalističke (nacističke) ideologije, jer nije smatrao rasu kao misionarsku odrednicu.

Zbor nije bio klerikalnofašistički pokret, iako je postojala njegova programska i praktična veza sa crkvom.

1. Lompar piše da Dimitrije LJotić nikako nije mogao biti srpski nacionalista, već isključivo jugoslovenski patriota. To je potvrđivao sve vreme njegovog političkog delovanja, čak i u najtežim ispitima koje mu je istorija donosila. NJegovo jugoslovenstvo nije bilo upitno čak i u vreme pogroma nad srpskim narodom u NDH. Radikalno srpsko opredeljenje, koje se danas pripisuje LJotiću, nastaje pod uticajem dva faktora. Prvi su jugoslovenske tajne službe, koje 1960-ih godina prošlog veka u emigraciji forsiraju razdor u „Zboru” preko Hrvata Milana Banića i stvaraju „Hrvatsku zoru”, a drugi su savremenija pokoljenja ljotićevaca u Srbiji koja mu učitavaju ovaj sadržaj najviše zbog zajedničkog antikomunizma.
2. Lompar dokazuje da Dimitrije LJotić – iako duboko religiozan – nikako nije bio pravoslavni fundamentalista ili politizovani pravoslavac, već isključivo integralni hrišćanin. Verovao je da je raskol unutar hrišćanske crkve delo grešnih ljudi, željnih vlasti i moći, a ne nepremostivih teoloških razlika. Zato je zagovarao ponovno ujedinjenje vaskolikog hrišćanstva u jednu jedinu crkvu. NJegovo integralno hrišćanstvo bilo je neodvojivo od njegovog vatrenog jugoslovenstva. Uz sve prethodno, Dimitrije LJotić je bio mistični monarhista koji nije mogao da zamisli državu bez kralja.
3. Lompar tvrdi da je Dimitrije LJotić bio kolaboracionista – što, uostalom, nije sporno nijednom istraživaču i profesionalnom istoričaru – ali i da je bio kvisling (formulaciju „jeste bio kolaboracionista, ali nije bio kvisling” koriste pristalice generala Nedića, dokazujući njegovu prinudu da sarađuje sa okupatorima zbog opstanka Srbije). Ali Rastko Lompar smatra da je osnov ovakvog opredeljenja Dimitrija LJotića isključivo u njegovom strahu od liberalne demokratije i komunizma. Bio je to svesni izbor „manjeg zla”, jer je Dimitrije LJotić sigurno bio najveći ideolog antikomunizma u srpskoj istoriji. Verovatno je zato i prihvatio ulogu fariseja.
4. Lompar iznosi stav da je Dimitrije LJotić sigurno bio antisemita, ali na sopstveni način. On sigurno nije gajio antisemitska osećanja kakva su imali nacisti, niti se njegovi stavovi i praksa podudaraju sa njihovim. NJegov antisemitizam je više tradicionalni hrišćanski antijudaizam, kao i strah od „jevrejske zavere”, prvenstveno od strane bogataša koji kontrolišu sav bankarski novac. Takođe, nema nikakvih istorijskih dokaza koji potvrđuju pogrome jevrejskog naroda od strane zboraša.
5. Lompar misli da je Dimitrije LJotić svakako bio intelektualac po znanju i po unutrašnjem biću. NJegova folozofija bi u osnovi bila najbliža tradicionalizmu, ali sa misticizmom hrišćanskih svetih tajni. U njegovoj pojavi je postojala opsenarska moć kojom je poput magneta privlačio sledbenike. Živeo je u vreme kada nije bilo prenosa slike na daljinu, pa je njegov politički uspeh zavisio najviše od područja direktnog kontakta. Zato je u Smederevu – gde ga svi neposredno i starinom poznaju – beležio velike izborne pobede, ali bi u susednim gradovima gde ga ne poznaju ostvarivao izuzetno slabe rezultate. Ne samo da je mnogo čitao, već je Dimitrije LJotić i mnogo pisao, pa je njegov opus opširan. Ali njegova literatura nije filozofska, već propagandno-misionarska. Zato LJotić nije kreativni stvaralac u zaokruženom obliku.
6. Lompar posmatra Dimitrija LJotića, uz sav religiozni misticizam kojim je zračio, prvenstveno kroz prizmu pragmatične politike. Ali politike koja se vodila u zgusnutom vremenu prepunom izazova, uspona i padova, vatre i krvi, u svetsko-istorijskoj epohi prepunoj kontrasta i kontradikcija. Tako Rasko Lompar i zaključuje svoju vrednu i kvalitetnu knjigu Dimitrije LJotić: učitelj ili farisej, posmatrajući Dimitrija LJotića kao čoveka „od krvi i mesa” – prepunog unutrašnjih i spoljašnjih borbi, ali i značajnih kontradikcija – napadnutog od vrtloga svetske istorije. Na samom kraju knjige, Lompar piše: „Kako objasniti ovakav životni put, pun paradoksa i preloma? (…) Veliki hrišćanin bez hrišćanske skromnosti, istupao je u zaštitu crkava i tražio da zauzmu veću ulogu u društvu, ali je smatrao da on tu ulogu bolje razume nego crkvena jerarhija. Monaške spoljašnosti, a sav u svetu – pokušavao je da se predstavi kao nosilac moralnog preporoda. Iznoseći beskompromisne stavove, bio je sklon realpolitici. Kao da je to dalo pečat njegovoj sudbini”.

Zaključci nakon čitanja

Autor, Rastko Lompar, je ovo delo napisao kao sveobuhvatno, stručno i neutralno. Izučio je sve što je napisano o Dimitriju LJotiću, baveći se njegovim učenjem i delanjem, kao i uticajem koji je LJotić ostavio u u vrtlogu vremena. Nije se bavio konkretnom ulogom LJotićeve vojske u ratu i streljanjima u nekim gradovima Srbije – svakako najspornijim područjem LJotićeve istorijske uloge. Kao uzor – autor je odabrao dela Mirka Bojića – koja se smatraju najobjektivnijim, iako je Bojić kao mlad bio pripadnik LJotićevog pokreta.

Veoma je težak zadatak uhvatiti u vrtlogu istorije, zgusnute paradoksima, pečat ideologije Dimitrija LJotića, ličnosti koja je sama po sebi bila prepuna kontroverzi. Kao ilustraciju navedenog navešćemo šta je pisao o fašizmu (pokret kome je LJotić svakako pripadao na neki način!) španski filosof Hoze Ortega i Gaset: „Fašizam ima zagonetno lice zato što se u njemu pojavljuju najoprečniji sadržaji… Na koji god način da priđemo fašizmu, nalazimo da je on istodobno jedna stvar i njena suprotnost, on je A i ne-A…”  I pored svega, Rastko Lompar je uspeo da prođe kroz guste istorijke zamke prepune oprečnosti, da bi na kraju uspeo da razbije bar dva mita:

1. komunistički mit, nastao na primitivno pristrasnoj i komesarski ideološkoj podlozi, koji predstavlja Dimitrija LJotića kao mračnog srpskog šovinistu i pravoslavnog fundamentalistu.
2. salonsko-antikomunistički mit o Dimitriju LJotiću kao Srbinu i ujedno ne-Jugoslovenu, kao pravoslavcu i ujedno ne-ekumenisti.

Posle čitanja Lomparove stručne i objektivne knjige, vidimo kako je bila opasna i radikalno netačna diskvalifikacija „ljotićevac”, koja je nepravedno kačena u javnosti mnogim savremenicima, poput Dragoslava Bokana, profesora Pajkića, Isidore Bjelice, Boška Obradovića ili Mladena Obradovića. NJih je sa ideologijom Dimitrija LJotića prvenstveno spajao jasan osećaj  antikomunizma, u kome je prevladala predstava o Dimitriju LJotiću kao mističnom prvosvešteniku. Priznanje za ovaj ujedno i metafizički i pragmatični antikomunizam, izvorno u učenju rođen a ne zbog rata stvoren, odao je Dimitriju LJotiću i srpski tradicijski stvaralac i rimski filosof – Dragoš Kalajić, ideolog starobeogradskog antikomunizma.

Veliku mračnu senku na istorijsku ulogu Dimitrija LJotića bacaće bar dve stvari:

1. uloga ljotićevaca u nemačkom streljanju Srba u jesen 1941. godine, u nekoliko šumadijskih gradova;
2. činjenica da je bio otvoreni kolaboracionista.

Naročito je sporna uloga Marisava Petrovića, kasnijeg LJotićevog komandanta jednog dobrovoljačkog puka, tokom streljanja u Kragujevcu. Drugi istaknuti autor, dr Bojan Dimitrijević dokazuje u novijem delu Vojska Nedićeve Srbije da ni Nedić ni LJotić nisu bili obavešteni o streljanjima u Šumadiji 20. oktobra 1941. godine, već da su saznali dva dana kasnije. Dimitrijević pokazuje kako je i uloga ljotićevaca u racijama koje su prethodile streljanjima u velikoj meri preuveličana, čak ponegde i iskrivljena. Ova istraživanja su značajna, posebno ako se uzme u obzir činjenica da Bojan Dimitrijević ne važi za ljotićevskog autora, već je on, na osnovu prethodnih, ugledni ravnogorski istraživač.

Druga stvar koja kompromituje Dimitrija LJotića je njegov otvoreni kolaboracionizam. Naravno da niko ne pokušava da ospori ovu očiglednost. Mirko Bojić piše: „Što se tiče kolaboracije, ona je za LJotića i zboraše neosporna. Pitanje je međutim, koji su razlozi, koji su motivi, te kolaboracije.“ U daljem tekstu Bojić tvrdi da razlozi ne leže u službi nemačkim interesima ili korišćenju vlasti. Po Bojiću, razlozi su u želji da se spašavaju neki bitni narodni interesi. Zatim navodi dva ključna momenta. Prvi, da su zboraški dobrovoljci uzeli oružje u ruke tek pet meseci od ulaska Nemaca u Srbiju, isključivo kao odgovor na komunistički ustanak, jer su smatrali „da komunistička akcija dovodi u pitanje samu egzistenciju srpskog naroda“. Drugi, da na Istočnom frontu za vreme rata nije bilo ni jednog jedinog ljotićevskog vojnika uprkos nemačkom pritisku, što čini jedinstveni slučaj u okupiranoj Evropi (Rastko Lompar nije uspeo da pronađe dokument kojim Nemci od LJotića traže vojnike za Istočni front, ali se po ovom pitanju svi istraživači pozivaju na očiglednost).

Posebno je zanimljiva proročka vizija učenja Dimitrija LJotića, koju često ističu njegovi savremeni sledbenici. LJotić je pre skoro 100 godina prevideo jedinstvo liberalne demokratije, komunizma i „sekte bogataša” usmereno protiv srpskih nacionalnih interesa. Tako i tumače razloge za njegovu otvorenu kolaboraciju. Za ljotićevce (ali i za mnoge druge!) nema većeg zla od saveza „duboke NATO države” i „duboke komunističke države” u Srbiji uperene protiv srpskog naroda. Zbog toga će Dimitrija LJotića, u kasnijim decenijama, njegovi sledbenici od milošte nazivati ne samo „učitelj” kao izraz poštovanja, već i „naš Mita” što simbolizuje prisnost. Sa protokom vremena koje donosi nove istorijske činjenice, mnoge stvari se menjaju, izuzev apriorno negativnog narativa protiv Dimitrija LJotića u našoj zvaničnoj javnosti. Zašto samo prema njemu ne sme postojati kritičko preispitavanje utemeljeno na novim saznanjima? – pita se Dragoslav Bokan.

Rastko Lompar je napravio prvi veliki korak na putu sopstvenog upisa u slavu porodice Lompar. Da je život pun paradoksa, shvatamo na primeru šire cetinjske familije Lompara, tokom rata partizanske a kasnije i titoističke, znači logično montenegrinerske i globalističke. Izgleda da je jedino ponestalo logike baš na primeru njihovog novobeogradskog ogranka sačinjenog od same porodice Mila Lompara, kao temeljnoj negaciji svega cetinjansko-milogorskog i svega jugo-titoističkog.

Ne znamo da li će ova knjiga mladog Lompara skinuti barem parče tamne tkanine kojom se u našoj javnosti drži pokriveno ime Dimitrija LJotića, ali neke stvari se ipak menjaju. Ako Rastko Lompar i njegov otac Milo požele da odvedu Rastkovu ćerkicu preko Save na naš najveći stadion, videće ispred zapadne tribine bistu Dražinog ravnogorskog omladinca – Rajka Mitića – po kome se danas zove Zvezdin dom. Ako pređu Savu, ali odluče da je umesto fudbala odvedu na košarku, ući će u halu koja se nekada zvala „Pionir”, a danas nosi ime po drugom Dražinom ravnogorskom funkcioneru – Aleksandru Nikoliću. Ako, pak, odluče da ne pređu Savu i ostanu u ravnici, pa Rastkovu ćerkicu povedu put Zemuna, moraće da sede u dvorani koja nosi ime po omladincu koji je ratovao sa suprotne strane i čiji je kratki, nesrećni život – po literaturi partizanskog pisca Jovana Popovića – ispunio sadržaj tek kada je video mesiju Josipa Broza Tita. Onog istog Broza za koga je otac Rastka Lompara, Milo, rekao da je njegova vladavina za srpski narod „najgora od Nemanjića do pamtiveka”. Zato nije lako planinskom svetu u ravnici…

Pročitajte OVDE jednu od beseda o “kosovskom zavetu” Svetog vladike Nikolaja Velimirovića

Izvor: Novi Standard / standard.rs