Piše: Vinko Pandurević, general VRS u penziji
Sve učestalije rasprave na temu promena, redefinisanja ili pak korekcije granica između država zapadnog Balkana, izazivaju veliku političku buru na regionalnom i međunarodnom planu. Nakon žustrih političkih rasprava između lidera država zapadnog Balkana, a posebno unutar BiH, posle objavljivanja „Janšinog non pejpera“ (o kome je bilo dosta reči, prim.autora) u kome se iznosi platforma mogućeg razgraničenja među državama zapadnog Balkana, stekao se utisak kao da je sama tema granica na Balkanu nešto sasvim novo, da je to jeres i nešto nepoznato, kako na regionalnom tako i na širem međunarodnom planu.
Dobro je poznato da su antropogeografski, politički i geopolitički procesi na Balkanu izrodili pojam balkanizacija, koji je sa negativnom konotacijom ušao u diplomatski i geopolitički vokabular kao sinonim za poliitčko-teritorijalnu i etničku rascepkanost, međusobnu konfrontiranost i stalnu umešanost stranih (vanbalkanskih) činilaca. (Milomir Stepić, U vrtlogu balkanizacije, Službeni lost SRJ, Beograd, 2001. Str.10.). Zato se vrlo česte rasprave o granicama među državama na Balkanu, posebno na zapadnom Balkanu, mogu posmatrati kao rasprave na temu jednog kontinuiranog procesa nestabilnosti i međusobne suprostavljenosti kako unutrašnjih-balkanskih, autohtonih, tako i spoljašnih, alohtonih činilaca, koji sveukupno određuju nestabilnost zapadnog Balkana.
Osnovni problem određenja granica pojedinih dražva na Balkanu, je u tome što se najčešće, pa i u moderno doba granice formiraju bez potpunog uvažavanja opšteprihvaćenih i fundamentalnih principa na kojima počiva međunarodni poredak i odnosi među državama, počev od Vestfalskog sporazuma iz 1648, kojim je stvorena baza modernog međunarodnog sistema nezavisnih nacija-država, u vreme kada su današnje zapadnobalkanske države bile čista geografija, u formi geografskih fragmenata, (Vestfalski sporazum sadrži 4 osnovna principa; 1. Princip suvereniteta nacija-država i fundamentalno pravo samoopredeljenja; 2. Princip pravne jednakosti među nacijama-državama; 3. Princip obavezujućih međunarodnih ugovora među državama i 4. Princip nemešanja jedne države u unutrašnja pitanja druge države, prim.autora) (Henry Kissinger, World order, ALLEN LANE, London, 2014. Str. 23-41); zatim uz selektivnu primenu Helsinškog dogovora – Helsinške deklaracije ili kako ga još zovu Završni akt iz Helsinkija, koji su 1.avgusta 1975. u Helsinkiju potpisali najviši predstavnici svih evropskih zemalja (osim Albanije), te uz njih predstavnici SAD i Kanade; (Iz ovoga akta kasnije je proistekla Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju – OEBS, prim.autora); pa sve do zloupotrebe principa ostvarivanja načela i prava samoopredeljenja naroda i suverenosti država.
Znamo da se odnosi među državama na međunarodnom planu ispoljavaju kao vrlo dinamični procesi, koji se s vremena na vreme moraju kanalisati odgovarajućim međunarodnim aktima pravne snage, moraju se zasnivati na opšteprihvaćenim principima, zato se i Helsinški dogovor smatra jednim takvim aktom.
Završna Helsinška deklaracija u suštini ima deset ključnih tačaka i to: 1. Jednakost suverenih država; 2. suzdržavanje od upotrebe i pretnje sile; 3. Nepovredivost granica; 4. Teritorijalni integritet evropskih država; 5. Miroljubivo rešavaenje sporova; 6. Nemešanje u unutrašnje poslove drugih država; 7. Poštovanje ljudskih prava i osnovnih sloboda, uključujući slobodu mišljenja, savesti vere i ubeđenja; 8. Ravnopravnost naroda sa pravom na samoopredeljenje; 9. Saradnja među državama; 10. Poštovanje pravila međunarodnog prava uz maksimalnu dozu dobre vere. (Helsinški završni akt konferencije o evropskoj bezbednosti i saradnji, 1.avgust 1975. fer.org.rs 2018/11, Prevela: Vedrana Spajić-Vrkeš).
Navedene odredbe Helsinškog akta svoju praktičnu realizaciju na postjugoslovenskom prostoru doživele su na vrlo specifičan način, u najmanju ruku rečeno, neprincipijelno. Kada je reč o sukobima na postjugoslovenskom prostoru i o statusu novonastalih država i njihovih granica na zapadnom Balkanu, onda primena principa iz Helsinškog akta ima svoj sui generis karakter.
Pitanja u Helsinškom aktu koja su vezana za ljudska prava, kasnije su u zapadnoj literaturi tumačena kao „lukovo zapakovani Trojanski konj Henria Kisindžera“, odnosno kao sredstvo kojim su se na mala vrata legitimizovali pokreti i inicijative koje će krajem osamdesetih godina i početkom devedesetih godina prošlog veka dovesti do pada komunizma. Kada je reč o ljudskim pravima i njihovom poštovanju, kao meri legitimnosti pravnog reda određene države, upravo je tokom rata na postjugoslovenskom prostoru korišten „Kisindžerov trojanski konj“ u interpretacijama zbog (ne)poštovanja ljudskih prava, kako bi se lakše kršio princip suvereniteta država. Na ovom fonu su nastale nama dobro poznate intervencije i oružana agresija na suverene zemlje, radi sprečavanja „humanitarnih katastrofa“, gde su obično Srbi bili ti koji su navodno izazivali humanitarne katastrofe. (Agresija NATO na SRJ, kao najočigledniji primer.).
Selektivnost, odnosno nedoslednost u primeni principa Helsinškog akta, koji se tiče ljudskih prava je i pravo na samoopredeljenje i pravo države na suverenost. Samoopredeljenje i otcepljenje naroda (nacija), a ne nacionalnoih manjina, u novijoj istoriji predstavlja neotuđivo, ali istovremeno nikada u celosti konzumirano pravo na stvaranje nacionalnih država, a isto tako i pravo na ujedinjenje u nove državne tvorevine.
U svetu ne postoji širi međunarodni politički konsenzus o ovom problemu, što je uzrokovalo nepostojanje sistema jasno izdiferenciranih normi međunarodnog prava kojim bi ova materija bila uređena. Upravo navedeni legalistički deficit na međudržavnom nivou omogućio je pojedinim državama različit odnos prema upotrebi istog kolektivnog ljudskog prava, a najmoćnijim državama je pružilo priliku da arbitriraju u navedenim pitanjima rukovodeći se pre svega sticanjem geostrateških i geopolitičkih prednosti, što je rezultiralo krizama i političkom nestabilnošću, koji su bili i još uvek su izraženi na zapdnom Balkanu. Radi zadovoljenja interesa velikih sila na Balkanu u naučnoj i političkoj javnosti dolazi do intenziviranja suprostvaljenosti dve inače značajne vrednosti: teritorijalni integritet, odnosno celovitost i suverenitet međunarodno priznatih država, a sa druge strane kolektivno ljudsko pravo naroda na samoopredeljenje i otcepljenje. (Šire videti: Božidar Veljković i drugi, Samoopredeljenje naroda i suverenost država, SVAROG br. 9. oktobar 2014. (9-19).
Istorijske činjenice na Balkanu pokazuju, da upotreba prava na samoopredeljenje nije bilo samo istinski izraz volje jednog naroda (demokratski uslovljeno pravo) već je ono (pravo) istrumentalizovano u smislu stalnog i uvek ponovnog postizanja određene geopolitičke ravnoteže interesa, najčešće moćnih država.
Nastanak novih „suverenih država“ posle raspada SFRJ (kao najočiglednijeg primer kršenja Helsinških principa), ne samo kao izraz prava na samoopredeljenje i otcepljenje, nego i kao rezultat podsticaja od strane moćnih država, zainteresovanih za Balkan, doveo je do raskoraka između de jure suvereniteta, koji međunarodni sistem dozvoljava takvim državama i de facto mogućnosti da služi svom stanovništvu i da se ponašaju kao odgovorni članovi međunarodne zajednice. Takve novonastale „suverene države“ nemaju potrebnu specifičnu težinu i kritičnu masu da mogu uticati na odnose u međunarodnoj politici, niti s druge strane mogu uticati na unutrašnju stabilnost i poboljšanje kvaliteta života svojih građana. Upravo su takve države na Balkanu potrebne onima koji su im darovali „suverenitet“, radi lakše manipulacije tim istim državama i ostvarivanja svojih geostrateških interesa.
Iscrtavanje granica na Balkanu je neiscrpna tema i inspiracija za mnoge kartografe. Ne postoji jednoznačno i opšte prihvaćeno određenje granica samog Balkana, a još manje granica zapadno-balkanskih država. Nepostoji saglasnost ni oko geografskih, ni oko političko-geografskih, a još manje oko geopolitičkih granica Balkana. Pri određivanju granica samog Balkana, kao i granica balkanskih država, neophodno je uvažiti sledeće detrminante: fizičko-geografske; kulturno-civilizacijske; ekonomsko-geografske; geopolitičke i geostrategijske.
Sve države i svi narodi zapadnog Balkana, uključujući tu i Hrvatsku i hrvatski narod, imaju izražene odgovarajuće pretenzije za određene prostore zapadnog Balkana. Svi narodi na zapadnom Balkanu polažu određena, svoja prava na „svoje“ istorijske teritorije i nastoje svoje etničke prostore definisati u državotvornom smislu. Sa postojećim granicama na zapadnom Balkanu ne mire se pre svih Albanci, Bošnjaci, zatim Srbi, i Hrvati, koji to prikriveno izražavaju. Makedonci se bore za očuvanje svojih postojećih granica na koje atakuju pre svih Albanci.
Srspki narod, njegove istorijske i etničke teritorije i srpska država kao višeznačni i stožerni element ne samo svih Jugoslavija već i Balkana u celini, tokom raspada Kraljevine Jugoslavije i SFRJ suočio se sa kataklizmičnim izazovima nasilnog političko-teritorijalnog razbijanja i sažimanja, genocidnog fizičkog uništenja, proterivanja, pokrštavanja i rasrbljavanja, kolektivnog propagadnog demonizovanja, te ideološkog i nacionalnog unutrašnjeg sukobljavanja. Zato je političko-geografski način razmišljanja o srpskim zemljama nužnost i jedini put integrisanja srpskog naroda i njegovih istorijskih i etničkih teritorija. (Milomir Stepić, isto, str. 8-9).
Vidimo, da danas skoro nijedna država naslednica Jugoslavije nema prihvatljive prirodne granice, kao jednog važnog elementa za konstituisanje državne teritorije. Takođe većina novonastalih država nema stabilan etnički i kulturni prostor. Mnoge od tih država nemaju vlastiti kapacitet da izdržavaju državni aparat, da vlastitom vojskom garantuju teritorijalni integritet, policijom unutrašnju bezbednost ili adekvatnom diplomatijom odgovarajući međunarodni položaj.
Sa postojećim državnim granicama na zapadnom Balkanu, malo je ko zadovoljan. Reč je o granicama koje su iscrtane u moderno doba, nekoliko decenija nakon Helsinškog završnog akta, koji predviđa nepromenjivost granica u Evropi. Helsinški akt su prekršile ključne zemlje njegove potpisnice, jer se radilo o promeni srpskih državnih granica, o drobljenju srpskih zemalja. Da su dosledno poštovane odredbe Helsinškog završnog akta do promene granica na zapadnom Balkanu ne bi ni došlo na kraju 20.veka.
Pogledajmo, bar hipotetički, šta bi se u tom smislu moglo promeniti, šta uraditi da se dogovorno icrtaju takve granice koje će biti opšteprihvaćene, rezolutno zaštićene Helsinškim završnim aktom. U tom smislu je neophodno uvažavanje mnoštva faktora (istorijskih, geografskih, demografskih, ekonomskih, etničkih, kulturnih, geopolitičkih i dr.) ne radi stvaranja većeg haosa, nego radi obezbeđenja dugotrajnog mira, stabilnosti i ekonomnskog napretka.
Dakle u svim non pejperima i putem kanala tajne diplomatije, razmišlja se o dovršenju procesa razbi-raspada Jugoslavije, plus iscrtavanje novih granica Albanije, bilo “Velike Albanije“, bilo „Prirodne Albanije“. Od svih bivših Jugoslovenskih republika, Slovenija nije obuhvaćena promenom granica, niti je Crna Gora konkretnije tretirana u smislu redefinisanja granica. BiH kao država tri suverena naroda, koji imaju pravo na samoopredeljenje i otcepljenje je predmet radikalnog menjanja granica. Ona je najbolji primer i pokazatelj posledica sučeljavanja tri civilizacijska kruga, tri monoteističke religije. Pokazatelj šta se dešava sa procesom konstituisanja i sticanja suvereniteta jedne države čija se teritorija nalazila u celosti ili delimično u različitim imperijama, čiji suverenitet se deli između više naroda, čija je težnja za suverenitetom i integritetom manje izraz prava na samoopredeljenje više naroda, nosioca toga suvereniteta, a više podsticaj spoljnog faktora, za očuvanjem njenog integriteta.
BiH je država u kojoj se još uvek manifestuju posledice toga da država od kraja srednjeg veka i tokom novog veka nije uživala nikakve oblike smaostalnosti. To je država koja je uvek bila pod nečijom tuđom upravom gde su razliliti narodi (Hrvati i Srbi, bilo katolici, pravoslavci ili muhamedanci) tretirani na različite načine. Traženje državnog iskona BiH u ranom srednjem veku, je isto kao i hodanje zavezanih očiju. Istorijske su činjenice jasne, u BiH se uvek radilo o srpskim etničkim prostorima, kao i o hrvatskim, ali u nešto manjem obimu. Ti srpski etnički prostori su u različitim periodima poprimali i neki drugi prefiks, u zavisnosti od religijske pripadnosti naroda koji su taj prostor naseljavali.
BiH u svom dugom kretanju stranputicama i bespućima Otomanske imperije i Austrougraske carevine, zahvaljujući srpskom činiocu (Kraljevini Srbiji) stiče odgovarajuće forme samouprave i slobode u Kraljevini Jugoslaviji, kasnije u Federativnoj narodnoj republici Jugoslaviji, odnosno FNR J i u SFRJ stiče i visok nivo državnosti-status republike, članice Federacije, ali u velikoj meri osamostaljena od Federacije kao i ostale republike. Na bazi unutar jugoslovenskih ustavnih reformi BiH dobija još više elemenata državnosti, koje dva naroda Hrvati i Muslimani, putem majorizacije Srba, koriste da BiH proglase suverenom državom, koja dobija i međunarodno priznanje. Amandman na Ustav BiH iz 1972, kako neki bošnjački autori tumače, po rečima našeg akademika i istoričara M. Ekmečića, mogao bi se izčitavati između redova, pa bi glasio: “Država bosanskohercegovačkih Srba nije Srbija, država bosanskohercegovačkih Hrvata nije Hrvatska. NJihova država je Bosna i Hercegovina“. (Milorad Ekmečić, Dugo kretanje između klanja i oranja, Istorija Srba u novom veku 1492-1992, str.548.). To je vreme kada je za srpski narod to značilo da se njegovi delovi u drugim republikama više ne računaju u njegovu etničku celinu.
Moderna bosanksko-hercegovačka država nije nastala voljom svih njenih konstitutivnih naroda. NJen ustav je oktroisan u okviru Dejtonskog sporazuma. Samo prividno prihvaćen voljom političkih predstavnika svih naroda u BiH, čija volja nikada nije proverena putem bilo kog oblika demokratskog izjašnjavanja naroda. U BiH nepostoji unutrašnje vezivno tkivo, nepostoji kohezioni faktor koji bi doprinosio njenom jačanju. BiH danas održava strah od rata, strani pritisak, Visoki predstavnik. BiH razjeda unutarpolitička netrpeljivost.
Težnja Bošnjaka da se BiH unitarizuje, zbog njihovog straha da će BiH nestati ukoliko bude decentralizovana, složena država. Bošnjaci se identifikuju sa BiH. Ne sa BiH kakva je konstituisana u Dejtonu, nego sa BiH kao iskuljčivo državom Bošnjačkog naroda i ostalih. Težnje i strahovi Bošnjaka se mogu u određenoj meri i razumeti, jer oni druge-rezervne države nemaju, a nisu naučili i nisu spremni da ovakvu BiH dele sa druga dva naroda. Bošnjaci se uzdaju u pomoć SAD i donekle EU. Nemaju Bošnjaci podršku SAD za celovitu BiH, zato što su Bošnjaci na pravom putu, ili što se bore za ispravnu stvar, ili što su kako misle, u ratu bili žrtve, nego SAD održavaju BiH kao državu dotle, dokle to odgovara njihovim geopolitičkim interesima. BiH je potrebna zapadu i SAD, jer dokle BiH postoji u ovom obliku, onemogućeno je stvaranje jedne celovite srpske države na zapadnom Balkanu, i time se znatno potiskuje i redukuje ruski uticaj na Balkanu.
Omogućavanje kroz Dejtonski sporazum specijalnih paralelnih odnosa između Republike Srpske (RS) i Srbije, može biti putokaz dalekosežnih procesa na zapadnom Balkanu. Stalno zbližavanje RS i Srbije, može u određenom istorijskom trenutku voditi sjedinjenju RS i Srbije i u geografskom i u političkom smislu, ukoliko to bude odgvaralo zapadu i SAD. Onoga trenutka u kome bi Srbija garantovala SAD da će istisnuti „maligni ruski uticaj“ na Balkanu, koji se ostvaruje pre svega preko RS i Srbije, SAD bi bile spremne da se RS i Srbija ujedine. U tom slučaju bi Srbi i Srbija bili glavni američki partneri na Balkanu. Bošnjaci su u zabludi, ako misle da mogu oružjem odbraniti BiH, kako to reče Timoti Les, nekadašnji britanski diplomata na službi u BiH i geopolitički anlitičar. BiH je održiva dokle to žele ili dokle to mogu da ostvare SAD, zato je svaki rat nepotreban i treba ga isključiti kao takvog.
Dakle, istorijske lekcije, aktuelno stanje odnosa u BiH i njihovi trendovi zahtevaju od realnih političara i analitičara da ih objektivno anliziraju i odrede održive i izvodljive projekcije budućih odnosa u BiH, odnosno redefinisanje BiH, bilo kao federacije tri nacionalne republike ili njenu dezintegraciju, odnosno pripajanje RS Srbiji a Hrvatskih kantona RH. Ne mogu se zanemariti istorijske težnje srpskog naroda da živi u jednoj državi, niti istorijske težnje hrvatskog naroda da shodno proklamovanom „državnom pravu“ stvori svoju nacionalnu državu u granicama većinskih hrvatskih etničkih prostora, kao ni savremene težnje novoformirane i profilisane bošnjačke nacije da formira svoju nacionalnu državu u BiH na teritorijama na kojima većinski žive Bošnjaci. Sve tri vrste navedenih težnji neće izčeznuti same od sebe. One će biti tu. Razvijaće se i jačati i čekati povoljan istorijski trenutak. Uporedo sa tim procesima BiH će da stagnira, ekonomski će zaostajati, demografski nazadovati i pretvoriće se u društvo bez perspektive. Svi ključni politički subjekti u BiH su jedinstveni u stavu da je BiH nefunkcionalna, da je nemoguća država. To zna i strani faktor, ali Bošnjački lideri uz njegovu pomoć BiH drže „na aparatima “.
Političari u BiH uz podršku garanata i svedoka Dejtonskog sporazuma moraju smoći snage da putem dijaloga nađu rešenje za miran razlaz tri naroda u BiH. Trebaju ukloniti sve opasnoti koje podkopavaju mir. Latentne pretnje otcepljenjem RS ili pretnje unitarizacijom BiH potkopavaju put razvoja celokupnog društva. Tvrdoglavo istrajavanje Bošnjačkih lidera na unitarizaciji BiH, ili pretnje ratom u slučaju otcepljenja RS, može imati samo jedan cilj, a to je da vremenom kroz decenije ili za jedan vek, se u tolikom broju smanji broj Srba i Hrvata u BiH, da njihovo pitanje bude rešeno demografskim nestankom ili odumiranjem, pa da se to više ne poteže kao političko pitanje i da cela BiH kao gnjila kruška padne u ruke Bošnjacima. Takav scenatrio je malo verovatan, jer su demografski trendovi u BiH skoro identični kod sva tri naroda. Takođe je malo verovatno da će zapadne sile dozvoliti takav razvoj događaja da se u srcu Evrope formira jedna čista islamska država, jer i danas BiH drže po sistemu dva ključa (međusobno obuzdavanje Srba i Hrvata i njihovo kontrolisanje Bošnjaka).
Republika Hrvatska je skoro u potpunosti rešila srpsko pitanje. Srbi više nisu remetilački faktor. Srspko pitanje u RH polako dogoreva i to uskoro neće biti prepreka u odnosima između RH i Srbije. Više teritorijalnih sporova između te dve države neće biti, jer su srpski etnički prostori prazni. RH svakako će svoj državno-pravni projekat okončati stvljanjem svih hrvatskih teritorija u BiH u sastav Hrvatske, kako bi delimično popunila svoj meki trbuh i blago sklopila geopolitičku čeljust. Nije isključeno da neke snage u Italiji, u slučaju promene granica RH i drugih pomenutih država, ne postave pitanje Istre i dalmatinskih ostrva.
Podela BiH između RH i Srbije, ideja koja je bila prisutna tokom rata u BiH, u hotelskim kuloarima tokom pregovora između srpskih i hrvatskih lidera, ni bi bila od interesa ni za RH ni za Srbiju. Ovim dvema državama odgovara pripajanje srpskih odnosno hrvatskih teritorija matičnim državama, uz istovremeno stvaranje bošnjačke države. Ostaje otvoreno pitanje da li će velike sile SAD, Rusija, Nemačka, Francuska, Velika Britanija i Kina pristati na ovakav scenario. Odnosno da li bi ovakvo rešenje zadovoljavalo njihove geostrateške interese.
Kada je reč o Srbiji u kontekstu prekrajanja granica na zapadnom Balkanu, onda treba kazati da Srbija u ovim procesima nastupa vrlo oprezno i suzdržano. Apstrahujući trenutne političke prilike u Srbiji, u regionu i u svetu dugoročno posmatrano Srbiji bi odgovarao scenario promena granica BiH. Vekovna težnja Srba da žive u jednoj državi, koju svi drugi nazivaju “Velika Srbija“, kao prirodna težnja jednog naroda, može doživeti u narednim decenijama svoju punu realizaciju. Sredinom 19.veka kada je u Kneževini Srbiji živelo manje od milion stanovnika, ona je smatrana maticom Srba, iako je u to vreme samo u Austrougarskoj carevini živelo 1. 584 134 stanovnika srpske nacionalnosti, čak više za 300 000 nego Hrvata. (Milorad Ekmečić, Isto, str.205.). Srbi su pak sredinom 19.veka bili najbrojniji balkanski narod. Francuski naučnik Ami Bue 1840.godine tvrdi da su Srbi najbrojniji narod na Balkanu i da ih ima 5 miliona, od čega 3 miliona pravoslavne vere. Jedan milion u Ugarskoj, 900 000 u Srbiji i jedan milion u drugim oblastima. Od preostala dva miliona, jedan milion su muslimani Bosne, Raške oblasti, Kosova, a jedan milion su katolici u habzburškohj carevini. (Milorad Ekmečić, isto. Str. 211.). Ovi podaci govore o nesrazmernom rasporedu srpskog stanovništva pod vlašću vlastite države, vlastitog gospodara i pod vlašću tuđina. Težnja srpskog naroda da se okupi i u političkom i državotvornom smislu ujedini je proces koji se ne zaustavlja. On teče brže ili sporije. Upada i u faze diskontinuiteta i nazadovanja, ali se sigurno neće zaustaviti. Kraljevina SHS, kasnije Kraljevina Jugoslavija je bila država u kojoj su se okupili svi Srbi, ali to nije bila isključivo srpska država. Kraljevini SHS, odnosno Kraljevini Jugoslaviji nije predhodilo svesrpsko državno ujedinjenje, koje bi okupilo sav srpski narod i njegove teritorije u jednu srpsku državu, a onda da se stupi u širi oblik međunacionalnog povezivanja južnoslovenskih naroda. Srpska država je bila Kraljevina Srbija, koja je utopljena u Kraljevinu Jugoslaviju. U toj novoj državi Srbi su činili mnoge kompromise na vlastitu štetu. Što se tiče broja stanovnika u Kraljevini Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji, on je bio pod snažnim uticajem gubitaka tokom Prvog svestkog rata. U zvaničnoj statistici pravljenoj za Versajski mirovni ugovr 1919, proračunato je da je u starim granicama, bez Kosova, Metohije i Makedonije Srbija izgubila 43% svog stanovništva. Crna Gora je izgubila 25%, a BiH 19%.
Krajevi u kojima su živeli Srbi, a pod vlašću drugih, ne pod svojom vlašću, stradanja i gubici su bili ogromni. Veliki broj stanovništva je emigrirao u Srbiju.
Prema popisu stanovništva SFRJ iz 1971. Srba je ukupno bilo 8 143 246. Od toga je na užem području („Užas“ od Uža Srbija) 4 699 415, a u drugim republikama i pokrajinama 3 443 831 stanovnika. U BiH ih je bilo 1 393 000. U Hrvatskoj 626 000, u Vojvodini 1 089 130, Kosovo 228 264, Makedonija 46 000, Crna Gora 39 000 (a najveći deo Srba u Crnoj Gori se u to vreme izjasnio kao Crnogorci, prim.autora). (M. Ekmečić, isto, str. 548). Ovi podaci govore sami za sebe, posebno o tome koliko je Srba izvan matične države Srbije, i koliko je važna ideja ujedinjenja srpskih etničkih prostora. Srpski narod bez svoje države brzo izčezava. Teritorija bez narod još brže.
Ponuđeno prekrajanje granica na zapadnom Balkanu ne bi mimoišlo ni promenu granica Srbije, ne samo time što bi se pripojila RS, nego bi to zahtevalo i promenu granica na jugu Srbije, odnosno ustupanje najvećeg dela teritorije Kosova i Metohije Albaniji, koje bi usledilo posle priznanja kosovske nezavisnosti. Krupan je problem KiM. Mnoštvo je razloga da se uopšte ne razgovara na temu priznanja Kosovske državnosti, a kamoli na pripajanje KiM Albaniji. Ukoliko se ovo pitanje posmatra izolovano ono izgleda još krupnije. S obzirom da se pitanje granica na zapadnom Balkanu postavlja u najširem kontekstu teritorijalnih prekonponovanja država i teritorija onda ovo pitanje dobija i drugu dimenziju. Znamo iz istorije, da je Rusija 1914. nudila Kraljevini Srbiji velika teritorijalna proširenja na zapad i na sever uokliko bi ustupila terotorije Stare Srbije – Makedonije, Bugarskoj, koju je Rusija po svaku cenu želela da uvuče u rat na svojoj strani kroz obnovu balkanskog bloka. Srpska vlada na čelu sa N. Pašićem je to rezolutno odbila nekoliko puta. Danas znamo gde je Makedonija, a znamo i to da su u međuvremenu usledila mala teritorijalna proširenja Srbije, a i da ona nisu posledica gubitka Makedonije. Konstruktivna analiza različitih scenarija, ne sme biti unapred odbačena. Konačna karta Balkan nije ni izbliza gotova.
Albanske nacionalne težnje za ujedinjenjem „albanskih istorijskih teritorija“ u „Prirodnu Albaniju“ ne treba da iznenađuju. Ma koliko god one bile suprotne srpksim nacionalnim unteresima, ma koliko god cepale kartu zapadnog Balkana, one su deo jednog procesa, romantičarskog zanosa i procesa nacionalnog ujedinjenja Albanaca. Kada se sve promene granica na zapadnom Balkanu posmatraju sa kolektivno-psihološkog aspekata naroda zapadnog Balkana, vidimo da one imaju skoro istu podlogu. Za Albance je sporno ujedinjenje srpskih prostora i očuvanje integriteta Srbije, ali im nije sporno ujedinjenje svih albanskih prostora i stvaranje „Velikie Albanije“ i obrnuto. U slučaju da se granice na zapadnom Balkanu prekroje prema Janšinom non pejperu, u tom slučaju su Albanija i Albanci najveći dobitnici. Albanija bi dobila najveći deo teritorije KiM, delove Severne Makedonije, pa čak i delove Crne Gore uz napomenu, da bi s protokom vremena zahtevali i neke terotorije Grčke koje naseljava albansko stanovništvo.
U opštem kontekstu prekomponovanja granica na zapadnom Balkanu Severna Makedonija bi se našla u najtežem položaju. Za njene zapadne teritorije zainteresovana je Albanija, a za istočne Bugarska. Najveći uspeh za Severnu Makedoniju bi bio da sačuva teritorijalnu celovitost i da na adekvatan način uspostavi uravnoteženo unutrašnje uređenje, imajući na umu porast albanskog stanovništva u Severnoj Makedoniji. U slučaju da se zapadni deo Severne Makedonije pripoji Albaniji, ostatak Severne Makedonije bi svoju sudbinu morao vezati za Srbiju, kao prirodnog saveznika sa kojim bi mogla uspostaviti najbolje odnose.
Kada je reč o Crnoj Gori, ona se u Janšinom non pejperu ne pominje posebno. Prekrajanje granica Crne Gore u ovoj fazi ne bi bilo neophodno. Sa razvojem procesa razgraničenja među drugim zapadnobalkasnkim državama i stvaranjem Srbije u novim granicama, očekivati je da bi u Crnoj Gori nastupio proces „resrbizacije“ i da bi se Crna Gora prirodno približavala Srbiji sa konačnim ciljem konfederalnog ujedinjenja u nekom istorijskom trenutku.
Zanemarivanje ili odbacivanje ponuđenih teritorijalnih razgraničenja, kao jeresi, kao navodnog uzročnika novih ratova, neće poboljšati odnose među državama niti doprineti unutrašnjem stanju u tim državama. Kada je reč o BiH, Bošnjaci žive u iluziji da je BiH celovita, unitarna i da može biti funkcionalna država; Srbi u BiH smatraju da se RS dovoljno osamostalila i samodovoljna i kroz jačanje specijalnih paralelnih veza i odnosa sa Srbijom dostigla potencijal za konačno razdruživanje od druga dva naroda; Srbija smatra da ima stvarnu teritorijalnu celovitost uz privremeno suspendovan suverenitete na KiM; kosovski Albanci žive u iluziji da su suverena, samostalna i međunarodno priznata država; Hrvati da su u svojim kantonima – Županijama u BiH oživeli Herceg Bosnu i da na njihovim teritorijama vladaju zakoni Hrvatske. Iluzije mora zameniti stvarnost. Ilizioniste realisti. Neko će reći da je ova analiza kontradiktorna, jer se poziva na poštovanje Helsinškog završnog akta, a onda nudi promenu granica. Helsinški princip nemenjanja granica na Balkanu je davno narušen. Otvoren je problem granica na zapadnom Balkanu. Da bi se taj problem zatvorio i da bi se vratili na Helsinške principe neophodan je dogovor među zapadno-balkanskim državama. Ponuđeni scenario u ovoj analizi može biti podloga za razgovore.
U svakoj od zapadnobalkanskih država ima u ovakvom stanju i u ovim postojećim granicama dovoljno potencijala za sukobe skoro svake vrste i da očuvanje stanja status qou u dogledno vreme nudi šansu za nove sukobe, koji bi se periodično obnavljali. Na primer svako očuvanje clovitosti BiH, pa i silom oružja značilo bi samo produženje agonije i stvaranje uslova za nove sukobe u nekom vremenu kada se za to stvore neophodni uslovi, obezbede se resursi: ljudski i materijalni podpomognuti neophodno individualno psihološkim i sociopsihološkim nabojem.
Dva su krupna problema kada je reč o prekomponovanju granica na zapadnom Balkanu, odnosno kada je reč o uspostavi trajnog mira i stabilnosti. Jedan je, (ne)mogućnost međusobnog dogovora i sporazuma zapadnobalkanskih lidera, a drugi je (ne)zadovoljenje interesa velikih sila. Koliko god svi deklarativno želeli mir i stabilnost, oni svi s vremena na vreme povlače iracionalne poteze, koji na prvi pogled izgledaju prihvatljivi i na tragu obezbeđenja „vitalnih nacionalnih interesa“, a u stvari oni dugoročno produbljuju krizu. Kada domaći lideri postignu ravnotežu u međusobnim odnosima, i ne mogu da ostvare željenu prevagu, tada nastupaju spoljni faktori koji izabranoj strani pružaju podršku, koju domaći političari shvataju kao šansu za ispunjenje vlastitih interesa. To je jedno neprekidno kretanje u krugu, bez šanse za uspešna rešenja.
Stabilan i prosperitetan zapadni Balkan treba biti interes pre svega zapadnobalkanskih naroda. Do toga se može doći međusobnim dogovorom, ukoliko se na taj način zadovolje delimično ili u celosti i interesi spoljnih aktera neposredno zainteresovanih za prostor Balkana u celini. Nove granice država, koje samo na prvi pogled izgledaju štetne po većinu zapadnobalkanskih država, dugoročno nude mir, stabilnost i bolju budućnost. Samo stabilne i funkcionalne države zapadnog Balkana, bez teritorijalnih sporova EU, želi kao svoje buduće članice. Nemoguća misija? Možda DA, možda NE? EU, kao i neke druge zapadne zemlje podstiču granične sporove i separatizam, koji dovodi do narušavanja integriteta pre svega Republike Srbije.
Na kraju bi sve zemlje zapadnog Balkan u novim granicama ušle u EU, u kojoj više „državne granice nisu tako bitne“. „Bitni su ljudi i kvalitet njihovog života“, kako nam se skoro neprekidno poručuje iz te iste EU.
Kakva opasnost preti Mladiću i Karadžiću, saznajte OVDE.
Izvor: Srpski stav
