Piše: Milan Vidojević
Iako nije postojao projekat dislokacije mlinova u slučaju rata, Privredni savet utvrđuje da mlinove treba "odmah demontirati i poslati u određena mesta." komisija za reviziju pri Saveznoj planskoj komisiji odobrila je lokacije za mlinove Blažuj, Mostar, Goražde, Visoko, Maglaj, Zenica, a potencijalno i Sarajevo, Tuzla, Olovo, Jajce i Bihać, a za mlinove i silose u Foči, Banjaluci, Bosanskoj Krupi, Bugojnu, Bileći i Drvaru, sve, dakle u Bosni i Hercegovini. Privredni savet Hrvatske 1951. godine obezbeđuje sredstva za mlinove u Ogulinu, Gospiću, Gračacu, Strmici, Kninu, Metkoviću i Fužini, što je Privredni savet Jugoslavije odobrio. Privredni savet FNRJ nije precizirao da li je reč o izgradnji novih kapaciteta, rekonstrukciji postojećih ili preseljenju mlinova iz drugih krajeva zemlje. Postoji popis preseljenja objekata iz Vojvodine, u studiji Ekonomskog instituta iz 1957. godine, pa ću vam dati nekoliko primera da bi se shvatila politika države u tom periodu.
Prenos mlinova iz Vojvodine počeo je pre 1950. godine."Margit" iz Subotice (50 t) prebačen je u Jajce, "Srbija" iz Bačke Topole (70 t) u Sarajevo, "Moravica" iz Starih Moravica (45 t) u Drvar, "Zadari" iz istoimenog mesta (13 t) takođe u Bosnu, "Doža" (30 t) i "Kirhenmajer" (20 t) iz Čantavira u Priboj i Bosnu, "Hunciger" iz Lovćenca (13 t) delimično u Bosnu, "Lenhard" (20 t) i "Dobi Janoš" (15 t) iz Kikinde u Nikšić i Pljevlja, "V.Stojanović" iz Bečeja (30 t) u Veles, "Morava" iz Savinog Sela (15 t) u Priboj na Limu, "Prvi maj" iz Žablja (20 t) u Vrbanju BiH, "Marton Til" iz Futoga (10 t) u Bosnu, "Obnova" iz Bača i mlinovi iz Karavukova (5 t) i Kačareva (35 t) "odneti na nepoznatu lokaciju," iz Srpskog Miletića (20 t) preseljen u Boljevac, "Zlatna zvezda" iz Uzdina (10 t) u Makedoniju, Zadružni mlin iz Mola (40 t) u Tuzlu, "Mihok" iz Sente (30 t) u Titograd, Zadružni mlin iz Kanjiže (25 t) van granice, verovatno u Albaniju, "Sefer" takođe iz Kanjiže (30 t) u Priboj na Limu, "Šulcov mlin" iz Novog Sada (30 t) u Kičevo, i mlin iz Ečke (25 t) u Bihać.
Pored mlinova iz Vojvodine demontirane su i neke fabrike iz prehrambene industrije, krupara "Karaš" iz Straže (11 t) u Vladičin han, Uljara Josipa Lenjija iz Vrbasa (60 t) u više mesta, Fabrika šećera iz Sivca (300 t) u Albaniju, delovi Fabrike "Kulpin" iz Sremske Mitrovice u Šabac i Užičku Požegu, Fabrika ulja "Kralj Petar Prvi" podeljena je na više malih pogona za ceđenje maslinovog ulja u Hrvatskoj.
Od brojnih vojvođanskih ciglana prenesene su četiri mehanizovane. Iz Zrenjanina (5 miliona komada) 1946. godine odneta u Berane, a druga (3 miliona komada) u Pljevlja. Naredne godine preseljene su "Obnova" iz Bavaništa (2,5 miliona komada) na Kosmet i "Radovanovo" iz Sečnja (2,5 miliona komada) u Beograd.Kao i cigla za gradnju kuća i drvna industrija je, po predpostavci, trebala da proizvodi kućni nameštaj. Tako je kompletna proizvodnja nameštaja "Gaj" iz Pančeva preneta je u Crnu Goru, prerada drveta "Polet", u kojoj je radilo 700 radnika u Han Pijesak, pilana iz Bečeja u Kosovsku Mitrovicu. pilana "Voće" iz Zrenjanina u Kruševac, dok je Fabrika nameštaja "Šipoš" iz Subotice odneta van granice, verovatno u Albaniju.
Potreba za električnom energijom i industrijalizacijom (sećate se boljševičke parole, industrijalizacija plus elektrifikacija jednako socijalizam), pa je bilo preseljenja i ovih kapaciteta. Iz Srbobrana je odneta električna centrala (po sećanju žitelja), u neko mesto kod Kranja. Iz Električe centrale Pančevo u Nikšić su još 1946. godine odneta dva dizelmotora i jedan gater, a 1950. je odneta cela električna centrala iz Lovćenca, a 1953. godine parni kotao (27 atmosfera) i turbogenerator (2.000 KV) iz električne centrale Zrenjanin.
Radi pomoći nerazvijenim krajevima i podizanja opšteg nivoa industrijskog razvoja preseljavani su i drugi kapaciteti. "Fabrika noževa braće Janez" je 1946. godine preneta iz Rume u Zemun (za preduzeće "Partizan"), 1947. godine je iz Subotice u Sarajevo preneta "Livnica Partizan" )300 vagona opreme i materijala), Fabrika plugova Poliha i Varge iz Kule u Leskovac ( za preduzeće "Proleter"), 1948. godine Fabrika satova A.Bekera delom u Beograd ("Borac") delom u Zemun "Partizan"). U periodu 1949-1953. godine "Jugoalat" iz Novog Sada najvećim delom prenet je u Trebinje.
Iz oblasti hemijske industrije 1946. godine iz Subotice u Osijek i Kragujevac preneta je fabrika sapuna, 1947. godine je iz Subotice u Zagreb preseljena fabrika baterija "Jugotiper", a iz Novog Sada za "Dugu" u Beograd preneti su delovi fabrike "Jugolek."
Ogromna preseljenja pretrpela je tekstilna industrija iz Vojvodine, pod raznim objašnjenjima, pomoć nerazvijenima, blizina sirovina i "racionalizacija putem koncentracije." Odnete su tri kudeljare, sve pre 1948. godine, od kojih je pogon iz Kruščića dat Albaniji. Tokom 1948. godine fabrika fine trikotaže "Vojvodina" iz Bačke Palanke preneta je u Novi Pazar (fabrika "Bogoljub Čukić"), predionica vune Filipa Josipa iz Prigrevice u Zemun (u fabriku "Ivan Milutinović"), četiri tkačnice svile, jedna iz Zrenjanina "Levental i sinovi," a tri iz Parabuća (Hornjaka, Ofnera i Draha) u preduzeće "S.Dukić" u Zemunu. I Apatin je "oslobođen" od tekstilne industrije. Predionica vune "Jakovec i sinovi" takođe je odneta u Novi Pazar ("B.Čukić") Tvornica filca "Bajer i sinovi" i Tvornica kotonina i vate "Jugofilc" prebačena u Prokuplje ("Tatko"), Tvornica šešira Franje Sledeka iz Vršca u Svetozarevo ("Resava"), dok je fabrika kože Sretena Savića iz Vršca predata preduzeću "Filip Kljajić" u Beograd.
Razmontirane su i štamparije u Vojvodini. Pojedine mašine i oprema odnesti su iz 16 štamparija, a u celini je preneto 6, dve su iz Novog Sada prebačene u Beograd, dve na Kosmet, jednu je uzela Jugoslovenska armija, a jedna je odneta "van granica," najverovatnije u Albaniju. Naravno da ovo nije bila potpuna evidencija, već posle nekoliko godina je zvanična komisija dopunjavala prve spiskove. Autori studije su primetili da među odseljenim fabrikama i opremom nedostaju tri metalska preduzeća, 12 tekstilnih fabrika i radionica, po jedna fabrika kože i ulja, oprema iz brodogradilišta, i izvestan broj mašina za obućarsku proizvodnju.
Posebno je interesantan odnos Jugoslavije kroz "pomoć bratskim socijalističkim državama." U Albaniju je odnešena železnička pruga sa pratećom opremom, koju su omladinske radne brigade demontirale između Kikinde i Velikog Sela, kompletna šećerana iz Sivca (za Korču) i jedan štamparija, a žito je slato ne samo Albaniji nego i Rumuniji, Čehoslovačkoj i Poljskoj.
Kao eklatantan primer samovolje Brozovog doba neka posluži primer preseljenja ergele iz Stare Moravice kod Bačke palanke. Avgusta 1950. godine su iz Ministarstva poljoprivrede naredili da se cela ergela preda Sloveniji bez naknade. Ostala je tajna ko je bio taj moćnik a niko se nije usprotivio ni iz Srbije ni iz Ministarstva poljoprivrede.
Očigledno je da Vojvodina posle Drugog svetskog rata tretirana kao ratni plen nove vlasti i kao oblast koja je pripadala "neprijatelju", Nemcima, Mađarima i drugima, domaćoj buržoaziji. Oduzimanje imovine bilo je "legitimno" u glavama novih vlastodržaca, i nije slučajno da je izabrana kao region koji će pomagati slabo razvijene krajeve Jugoslavije. Zašto je tu svrstana i Albanija, kojoj je poklonjeno ne samo mnogo fabrika, već je iz Albanije doseljeno na Kosovo preko sto hiljada "novih državljana" Jugoslavije a proteranim Srbima i Crnogorcima bio zabranjen povratak na Kosovo, valjda je jasno. Neka vas ne čudi podatak da je u industriju u Vojvodini, u prvih desetak posleratnih godina, investirano najmanje sredstava u Jugoslaviji, čak više od tri puta manje od jugoslovenskog proseka. Ako mislite da je sa Srbijom bilo bolje, varate se.
Nastaviće se.
Predhodni deo feljtona pročitajte OVDE.
Izvor: Pravda
